Yemen: nội chiến và chiến tranh ủy nhiệm

8.4.16

Bên cạnh Syria, Iraq và Libya, Yemen hiện cũng đang trải qua một cuộc khủng hoảng trầm trọng ảnh hưởng không chỉ đến Trung Đông  mà  còn cả các nước Tây Phương nữa.

Cộng Hòa Yemen là một nước Á Rập nằm trong vùng Tây Á, giáp giới với Á Rập Saudi về hướng Bắc, Oman về hướng Đông, nhìn sang Biển Đỏ về hướng Tây. Ngoài ra, về phía Nam Yemen còn được bao bọc bởi Vịnh Aden và Biển Á Rập. Với diện tích trên 500 ngàn cây số vuông, Yemen được xem là quốc gia lớn thứ nhì trong vùng Vịnh Á Rập.

Mặc dù nằm ở ngã ba của Phi Châu, Trung Đông và Á Châu, Cộng Hòa Yemen là một quốc gia tương đối trẻ. Sau nhiều năm chém giết lẫn nhau, Cộng Hòa Yemen được thành lập sau khi Miền Nam theo chế độ Cộng sản và Miền Bắc Tự Do chấp nhận thống nhất với nhau vào năm 1990. Tuy nhiên, những mối căng thẳng giữa hai miền Nam Bắc vẫn tiếp diễn. Trong một cuộc nội chiến ngắn ngủi hồi năm 1994, một phong trào ly khai ở Miền Nam đã bị đánh bại. Hòa bình tưởng đã được tái lập cho quốc gia còn non trẻ này. Nhưng năm 2009, các căng thẳng lại tái phát khi quân đội chính phủ và các phiến quân được biết đến dưới tên “Houthi” đụng độ với nhau. Hàng trăm người bị thiệt mạng và trên 200 ngàn người phải đi lánh nạn. Năm 2011, cảm hứng từ cuộc cách mạng thường được mệnh danh là Mùa Xuân Á Rập tại Tunisia và Ai Cập, người dân Yemen đã xuống đường biểu tình một cách ôn hòa. Làn sóng nổi dậy đã buộc Tổng thống Ali Abdallah Saleh phải từ chức. Nhưng cũng kể từ đó, Cộng hòa còn non trẻ này lại rơi vào một cuộc khủng hoảng hầu như không có lối thoát. Cũng như Syria và Iraq hay Libya, Yemen đã biến thành một mảnh đất mầu mỡ cho các tổ chức khủng bố như Al-Qaeda và “Quốc gia Hồi giáo”. Sự quậy phá của hai tổ chức này đã làm gia tăng sự bất ổn của Yemen. Tình trạng bất ổn đã biến thành một cuộc nội chiến vào năm 2014. Mặc dù cho tới nay đã có nhiều sáng kiến hòa bình được cộng đồng thế giới đưa ra, cuộc nội chiến và cuộc chiến tranh ủy nhiệm vẫn tiếp diễn tại Yemen.

Với dân số trên dưới 25 triệu người, Yemen vẫn còn bị xếp vào hạng một trong những nước nghèo nhất thế giới. Dù vậy, về mặt chiến lược, cuộc khủng hoảng tại Yemen vẫn có những hệ lụy nghiêm trọng cho vùng Trung Đông và tình trạng an ninh của các nước Tây Phương.

Câu hỏi đầu tiên thường được nêu lên khi bàn về cuộc khủng hoảng hiện nay tại Yemen là: ai là những kẻ đang lâm chiến? Trong những tháng vừa qua, Cộng Hòa này đã rơi vào những cuộc xung đột giữa nhiều nhóm vũ trang khác nhau. Trước hết phải nói đến cuộc chiến giữa các lực lượng trung thành với tổng thống đang lưu vong  là ông Abdrabbuh Mansour Hadi và các lực lượng phiến quân Houthi. Dạo tháng Hai vừa qua, trước sức tấn công vũ bão của các phiến quân Houthi, Tổng thống Hadi đã bị buộc phải rời bỏ Thủ đô Sanaa.

Các lực lượng an ninh của Yemen cũng chia thành hai phe: một phe ủng hộ Tổng thống Hadi và một phe chạy theo các phiến quân Houthi và người tiền nhiệm của ông Hadi là ông Ali Abdullah Saleh. Hiện nay ông Saleh vẫn còn một ảnh hưởng lớn tại Yemen. Về phần mình, ông Hadi vẫn còn được hậu thuẫn bởi lực lượng dân quân và nhiều bộ lạc khác ở Miền Nam vốn có đa số dân theo Hồi giáo thuộc hệ phái Sunni.

Nhưng cả tổng thống Hadi lẫn phiến quân Houthi đều là kẻ thù chung của chi nhánh khủng bố Al-Qaeda trong Vịnh Á Rập.

Cuối năm 2014, bức tranh của cuộc khủng hoảng tại Yemen lại càng phức tạp hơn khi xuất hiện tổ chức khủng bố “Quốc gia Hồi giáo”. Trong cuộc tranh giành ảnh hưởng với chi nhánh khủng Al-Qaeda tại vùng Vịnh Á Rập, “Quốc gia Hồi giáo” đã tổ chức một loạt những vụ đánh bom tự sát tại Thủ đô Sanaa dạo tháng Ba năm 2015.

Tình hình Yemen lại càng thêm rắc rối hơn với sự can thiệp của nước ngoài. Cuối tháng Ba vừa qua, sau khi các lực lượng phiến quân tiến gần đến cứ địa của Tổng thống Hadi ở miền Nam là Aden, ông này lại yêu cầu quốc gia láng giềng là Á Rập Saudi can thiệp. Vương quốc Á Rập này liền thành lập một liên minh quân sự gồm có 5 nước trong vùng Vịnh Á Rập và một số  nước khác như Jordan, Ai Cập, Marocco và Sudan. Liên minh quân sự này đã mở nhiều cuộc không tập nhắm vào các căn cứ của phiến quân Houthi. Các cuộc oanh tạc đã không làm suy yếu các lực lượng Houthi, nhưng lại gây ra không biết bao nhiêu đau thương tang tóc  và đói khổ cho thường dân, nhất là trẻ con.

Cuộc khủng hoảng tại Yemen dĩ nhiên đã tạo ra nhiều căng thẳng tại Trung Đông. Nhưng các nước Tây Phương cũng lo ngại không kém khi nhìn thấy mối đe dọa của những cuộc tấn công do các tổ chức khủng bố xuất phát từ một Yemen bất ổn có thể tung ra.

Các cơ quan tình báo của các nước Tây Phương xem chi nhánh Al-Qaeda tại vùng Vịnh Á Rập là tổ chức khủng bố nguy hiểm nhất bởi vì chi nhánh này hiện đang nắm trong tay nhiều kỹ thuật tinh vi và có tầm nhắm rộng lớn trên thế giới. Với sự hợp tác của Tổng thống Hadi,  Hoa Kỳ đã từng mở các cuộc oanh kích, nhất là bằng máy bay không người lái, nhắm vào chi nhánh khủng bố Al-Qaeda tại Yemen. Nhưng trước bước tiến của các phiến quân Houthi, Hoa Kỳ đã cho ngưng các cuộc oanh tạc.

Cuộc chiến giữa các phiến quân Houthi và lực lượng của một chính phủ dân cử hợp pháp cũng làm nổi bật cuộc chiến tranh ủy nhiệm giữa hai quốc gia Hồi giáo thuộc hai hệ phái đang kình chống nhau là Iran theo hệ phái Shiite và Á Rập Saudi thuộc hệ phái Sunni. Ai cũng biết rằng Cộng hòa Hồi giáo Iran đang đứng sau lưng các phiến quân Houthi và Á Rập Saudi và các các quốc gia trong vùng Vịnh Á Rập đang ủng hộ Tổng thống Hadi thuộc hệ phái Sunni.

Sở dĩ về mặt chiến lược Yemen có một tầm quan trọng đặc biệt và lôi kéo nhiều nước vào cuộc xung đột là vì quốc gia này nằm trên eo biển có tên là Bab al-Mandab. Đây là hải lộ nối liền Biển Đỏ với Vịnh Aden và là con đường đi lại của nhiều chiếc tàu dầu  của thế giới. Ai Cập và Á Rập Saudi đều sợ rằng nếu các phiến quân Houthi cướp chính quyền tại Yemen thì việc giao thông trên eo biển này sẽ bị đe dọa.

Sau nhiều tháng bao vây, các phiến quân Houthi đã nắm được chính quyền. Dạo tháng Giêng vừa qua, nhóm phiến quân này đã tuyên bố sẽ giải tán quốc hội và loan báo kế hoạch thành lập quốc hội lâm thời và hội đồng chính phủ gồm 5 thành viên. Họ cho biết  hội đồng này sẽ cầm quyền trong vòng 2 năm. Hành động này của nhóm Houthi đã lắp đầy lỗ hổng chính trị kể từ khi Tổng thống Hadi bị quản thúc tại gia, thủ tướng và hội đồng nội các của chính phủ Hadi từ chức.

Nhưng vì các phiến quân Houthi là một sắc tộc thiểu số gồm những  người Hồi giáo thuộc hệ phái Shiite ở miền Bắc cho nên lời tuyên bố trên đây của họ đã không được các bộ lạc thuộc hệ phái Sunni ở miền Nam nhìn nhận. Yemen chỉ có thể rơi vào tình trạng rối ren hơn mà thôi.

Về phần mình, Tổng thống Hadi, vốn đã được cộng đồng thế giới nhìn nhận như nhà lãnh đạo chính thức của Yemen, đã trốn thoát khỏi tư gia  và hiện đang có mặt tại Aden. Ông đã tuyên bố Aden là thủ đô của Yemen.

Người Houthi hay còn gọi là Ansar Allah, tức “những người thuộc phe của Đấng Allah”, là những tín đồ Hồi giáo theo một chi nhánh của hệ phái Shiite có tên là Zaidi. Họ chiếm một phần ba dân số Yemen đã từng thống lĩnh tại Miền Bắc Yemen gần cả ngàn năm mãi cho đến năm 1962. Houthi là tên của lãnh tụ Hussein Badr al-Din al-Houthi. Ông này đã lãnh đạo những người Houthi trong cuộc nổi dậy đầu tiên hồi năm 2004. Mục đích của cuộc nổi dậy là để đòi hỏi nhiều quyền tự trị hơn cho tỉnh Saada, đồng thời bảo vệ truyền thống văn hóa và tôn giáo của người Houthi mà họ cho là những người Hồi giáo thuộc hệ phái Sunni đang tìm cách xóa bỏ.

Cuối năm 2004, sau khi ông Houthi bị quân đội Yemen giết chết, gia đình ông đứng ra lãnh đạo liên tục 5 cuộc nổi dậy khác. Cuối cùng năm 2010, chính phủ Yemen đã phải ký kết một cuộc ngưng bắn với họ.

Một năm sau, tức năm 2011, những người Houthi đã liên kết với người dân Yemen trong các cuộc biểu tình ôn hòa để lật đổ Tổng thống Saleh. Nhưng họ đã lợi dụng tình trạng vô chính phủ để đứng lên nắm quyền cai trị tại tỉnh Saada và chiếm luôn tỉnh Amran. Sau đó, họ tham dự vào Hội nghị Đối thoại Toàn quốc mà kết quả đã buộc Tổng thống Hadi phải tuyên bố thành lập liên bang Yemen gồm 6 vùng. Tuy nhiên, người Houthi đã không chấp nhận kế hoạch này. Họ cho rằng một liên bang như thế sẽ làm cho họ suy yếu.

Nay người Houthi đã lên nắm quyền. Yemen lại càng rơi vào bất ổn hơn bao giờ hết. Thật ra, bất ổn gần như là tình trạng thường xuyên của quốc gia này. Trong gần như suốt thế kỷ 20 vừa qua, Yemen đã hiện hữu như hai nước riêng biệt : phía Bắc là Cộng hòa Á Rập Yemen và phía Nam là Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Yemen theo chế độ Cộng sản. Năm 1990, hai nước đã đồng ý thống nhất và trở thành Cộng hòa Yemen. Tuy nhiên, người Miền Nam bắt đấu than phiền về việc chính phủ ở Sanaa phân biệt đối xử với họ. Một cuộc nội chiến đã bùng nổ vào năm 1994, nhưng đã không đảo lộn được tiến trình thống nhất của hai miền.

Bất ổn chính trị đã dẫn đến không biết bao nhiêu hệ lụy khác như chính phủ suy yếu, tham nhũng, tài nguyên thiên nhiên cạn kiệt và hạ tầng cơ sở tồi tệ. Đây là những nguyên nhân đã khiến cho Yemen trở thành quốc gia nghèo nhất tại Trung Đông.

Nạn thất nghiệp, thực phẩm khan hiếm, các dịch vụ xã hội giới hạn...đã khiến cho trên 10 triệu người Yemen luôn phải sống trong tình trạng  thiếu an toàn về thực phẩm.

Theo một bản phúc trình của cơ quan UNICEF (Quỹ Nhi Đồng Liên Hiệp Quốc), các cuộc dội bom xuống Yemen do Liên minh được Á Rập Saudi cầm đầu, đã gây ra không biết bao nhiêu thiệt hại cho người dân nước này. Bản phúc trình cho biết: những cuộc tấn công vào các trường học và bệnh viện cũng như việc từ chối không cho trợ giúp nhân đạo đối với trẻ em hiện vẫn đang tiếp diễn. Liên Hiệp Quốc đã kiểm chứng được 51 vụ tấn công vào các cơ sở giáo dục, 63 cơ sở y tế bị dội bom, các dịch vụ và hạ tầng cơ sở tại Yemen đã hầu như bị phá hủy hoàn toàn.

Cho tới nay, đã có gần 10 ngàn người bị thiệt mạng, trên 320 ngàn trẻ em đang chết đói. Cách đây một năm, ngay cả trước khi Á Rập Saudi thành lập Liên minh quân sự để không kích Yemen, Hoa Kỳ cũng đã từng dội bom xuống nước này. Vào thời điểm đó, Yemen đã được xếp vào hạng một trong những nước nghèo nhất thế giới. Nay các cuộc không kích của Liên minh quân sự do Á Rập Saudi lãnh đạo chỉ làm cho một đất nước vốn đã nghèo nàn thêm tồi tệ hơn mà thôi.  Bên cạnh đó là cuộc nội chiến khốc liệt giữa các phe phái trong nước. Tình trạng khốn khổ hiện nay của người dân Yemen, nhất là trẻ con, là một trong những cuộc khủng hoảng nhân đạo tồi tệ nhất trong lịch sử nhân loại.

(theo http://www.bbc.com/news/world-middle-east và www.mintpressnews.com/nearly-10000-people-killed-320000-children-starving-us-saudi-backed-bombing-yemen)