Người thật, mặt thật

Chu Thập

02/06/17

Tối thứ Bảy vừa qua, tôi lên Sydney để ngắm cảnh đô thị về đêm (Vivid Sydney). Vì uống nhiều nước tôi phải vào nhà vệ sinh của một trạm xe lửa để “giải quyết vấn đề”. Xong việc, tôi bước ra khỏi nhà vệ sinh với một bộ mặt không được tươi tắn lắm. Nhà tôi liền hỏi: “Bộ nhà vệ sinh dơ bẩn và hôi hám lắm sao mà mặt anh nhăn nhó như con khỉ vậy?” Nhà tôi đã đoán trúng tâm trạng và phản ứng của tôi về tình trạng của nhà vệ sinh công cộng trong nhà ga xe lửa. Quả thực tôi đã không che dấu được cảm xúc của mình.

Dọc đường, nhìn ngắm cảnh đô thị rực rỡ về đêm, tôi lại nghĩ đến điều thường được gọi là “ngôn ngữ thân xác” (body language) và dĩ nhiên cũng liên tưởng đến Tổng thống Mỹ Donald Trump mà các chuyên gia tâm lý vẫn xem như một đề tài nghiên cứu (case study) lý thú, nhứt là về những điệu bộ và cử chỉ của ông.

Tổng thống Trump không phải là nguyên thủ quốc gia của tôi, lại càng không phải là thần tượng của tôi. Vậy mà trong chuyến công du ngoại quốc đầu tiên vừa qua của ông, tôi đã đi theo ông “trên từng cây số”. Theo bình luận của một số cơ quan truyền thông, ông đã qua được cuộc trắc nghiệm một cách tốt đẹp. Nghe nói tỷ lệ ủng hộ của dân chúng Mỹ dành cho ông có nhích lên một chút. Tại Á Rập Saudi, giọng điệu bài Hồi giáo của ông đã hoàn toàn biến mất. Ông đã mang về cho Hoa Kỳ một hợp đồng bán khí giới béo bở trị giá đến cả trăm tỷ Mỹ kim. Tại Palestine, ông đã hô hào xây dựng hòa bình giữa Israel và người Palestine. Đến Roma, ông không quên vào “chầu” Đức giáo hoàng và tặng cho ngài một tác phẩm của cố Mục sư Martin Luther King, người đã tranh đấu cho quyền bình đẳng của người da đen tại Hoa Kỳ bằng chủ trương bất bạo động. Cuối cùng, tại cuộc gặp gỡ với các nhà lãnh đạo của khối Minh ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) cũng như với khối G7, lập trường cứng rắn của ông về nhiều vấn đề có lẽ đã làm cho những người ủng hộ ông hài lòng hả dạ. Nhìn chung, đây là một chuyến công du ngoại quốc tương đối thành công của Tổng thống Trump. Dĩ nhiên dưới mắt của những người ủng hộ ông.

Qua truyền hình, tôi có nghe lõm bõm một số đoạn tiêu biểu trong các bài diễn văn của ông. Tuy nhiên, đây không phải là điều tôi chú ý cho lắm. Thật vậy, trong suốt chuyến công du vừa qua của Tổng thống Trump, tôi chỉ quan tâm đến những chuyện bên lề, đặc biệt những cử chỉ và điệu bộ của ông. Không phải là một chuyên gia tâm lý, tôi cũng cố gắng đọc “ngôn ngữ thân xác” của ông để biết thêm về con người của ông.

Trước hết, tôi đặc biệt chú ý đến cách bắt tay của ông, cách riêng với tân Tổng thống Pháp Emmanuel Macron. Trước đây thiên hạ  đã không hết lời để bàn tán về cú bắt tay của ông với Thủ tướng Nhựt Bản Shinzo Abe. Ai cũng nhận thấy cử chỉ quá lố của Tổng thống Trump đã khiến cho Thủ tướng Abe không che dấu được sự lúng túng và ngượng ngùng của ông.

Ngửa bàn tay ra, nắm lấy bàn tay của một lãnh tụ khác rồi vừa lắc vừa kéo tay người ta về phía mình: các chuyên gia về “ngôn ngữ thân xác” cho đó là biểu hiện của ý chí thống trị của người lúc nào cũng chỉ muốn làm “kẻ cả”. Tổng thống Pháp Macron hẳn đã nhận ra điều đó cho nên đã có thái độ “phòng thủ” khi bắt tay Tổng thống Trump. Trong một cuộc phỏng vấn mới đây trên báo “Journal du Dimanche” (Báo ngày Chúa Nhựt), tổng thống Pháp nói rằng về phương diện chính trị, một cái bắt tay không nói lên điều gì cả. Tuy nhiên, theo ông, cái bắt tay của ông với Tổng thống Trump tại cuộc gặp gỡ của khối G7 là “một giây phút quyết liệt” (un moment de vérité). Tổng thống Pháp giải thích rằng ông đã không để cho mình bị lép vế hay thị oai bởi một người như ông Trump, người mà ông cũng đã xếp chung vào nhóm những nhà độc tài của thời đại như Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan và Tổng thống Nga Vladimir Putin.

Thật ra, chỉ nhìn vào cách bắt tay, người ta cũng chưa hiểu hết con người của Tổng thống Trump. Phải nhìn lại cách ứng xử của ông, mới thấy được con người thật của ông. Tại Thủ đô Brussels, Bỉ Quốc, trước khi chụp hình chung với các nguyên thủ của khối NATO,  ông đã từ phía đàng sau, dùng tay xô đẩy và kéo Thủ tướng Dusko Markovic của Montenegro ra sau để chen lên đứng ở phía trước, cài lại nút áo, rồi nghênh ngang đứng nhìn xung quanh, mà không nói được một lời xin lỗi. Tôi đã xem lại cảnh này không biết bao nhiêu lần. Cứ sự thường, bất cứ người nào có thái độ như thế đối với tôi mà không nói được một lời xin lỗi, tôi cũng đều rủa thầm trong bụng: “Đồ mất dạy!” Trong một xã hội văn minh, khi phải xô đẩy hay lỡ đụng chạm đến người khác trong một đám đông, hầu như ai cũng đều quay lại để nói một lời xin lỗi. Chẳng có sự “vĩ đại” nào cho phép một người văn minh cư xử “mất dạy” như thế với người khác!

“Ngôn ngữ thân xác” quả thật phơi bày nhiều điều thầm kín trong tư cách của con người cũng như quan hệ của họ với người khác. Trong chuyến công du vừa qua của Tổng thống Trump, nhiều người cũng thắc mắc về tình nghĩa vợ chồng giữa ông và đệ nhứt phu nhân Melania. Sở dĩ có bàn ra tán vào về quan hệ giữa hai người là vì trong chuyến viếng thăm Israel, lúc bước trên thảm đỏ bên cạnh vợ chồng Thủ tướng Benjamin Netanyahu, Tổng thống Trump thấy cảnh vợ chồng người tương nhiệm tay trong tay cho nên cũng đưa tay để nắm lấy bàn tay bà Melania, nhưng bà này đã công khai hất tay của ông ra. Tôi không biết đệ nhứt phu nhân Melania muốn bắn đi tín hiệu gì qua cử chỉ này. Nhưng thái độ bất ngờ và không bình thường của bà lại khiến cho nhiều người nhớ lại những thành tích của Tổng thống Trump mỗi khi bình phẩm về nữ giới. Về cô con gái rượu Ivanka của ông có lần ông nói rằng nếu cô không phải là con gái ông thì ông đã tán tỉnh và hẹn họ với cô. Với công nương Diana, ông cũng công khai tuyên bố rằng ông mơ được có quan hệ tình dục với bà. Một băng hình được một người bà con chú bác của cựu Tổng thống George W. Bush là phóng viên Billy Bush tung ra đã ghi lại những câu nói vô cùng tục tĩu của ông Trump. Đàn bà đối với ông chỉ là một “mớ thịt” để sờ mó. Tựu trung, với ông, đàn bà là một đối tượng để chinh phục và thống trị hơn là để tôn trọng.

Có phải vì một tư cách như thế mà khi chụp hình chung với ông trong điện Vatican, Đức giáo hoàng Phanxicô đã không thể cười nhếch được nửa miệng không? Bình thường, nhà lãnh đạo tôn giáo này không tiếc một nụ cười với bất cứ người nào. Vậy mà khi chụp hình chung với ông, ngài đã giữ một  gương mặt mà các nhà bình luận nói là lạnh như tiền. Chẳng ai biết ngài nghĩ gì trong đầu khi tiếp Tổng thống Trump. Nhưng trong “ngôn ngữ của thân xác”, có lẽ gương mặt lạnh như tiền của ngài nói lên rất nhiều điều. Riêng tôi tưởng tượng gương mặt của Chúa Giêsu khi Ngài rủa sả thậm tệ nhóm biệt phái, tức giới lãnh đạo tôn giáo thời Ngài. Đã từng ngồi đồng bàn và chén thù chén tạc với giới thu thuế, những người bị đẩy ra bên lề xã hội, hẳn Chúa Giêsu cũng biết cười. Nhưng tôi tự cho phép mình tưởng tượng: khi nói thẳng vào mặt những kẻ đạo đức giả, hẳn Chúa Giêsu cũng phải có một gương mặt lạnh như tiền mà thôi. Không biết Đức Phanxicô có nghĩ đến thái độ của Chúa Giêsu đối với nhóm biệt phái không khi ngài để lộ một gương mặt lạnh như tiền trong bức hình chụp chung với ông Trump?

Gương mặt, cử chỉ, điệu bộ và nhứt là sự thinh lặng thường thể hiện nhân cách, cảm xúc và tư tưởng của con người hơn cả lời nói. Thú vật không nói cùng một ngôn ngữ với con người. Nhưng gương mặt, điệu bộ và cử chỉ của thú vật chính là ngôn ngữ của chúng. Những ai có thú cưng, nhứt là chó mèo, đều hiểu được thứ “ngôn ngữ của thân xác” ấy.

Mới đây, trên báo mạng Psychology Today, tôi có xem được một tấm hình thật cảm động. Trong tấm hình, người ta thấy một nhân viên kiểm lâm bên Phi Châu đang choàng vai một dã nhân. Trong thinh lặng, anh đang vỗ về và an ủi con thú. Nhìn kỹ vào tấm hình, người ta lại thấy dã nhân cũng đặt tay lên đùi của nhân viên kiểm lâm. Theo giải thích của người đưa tấm hình lên các trang mạng xã hội, “dã nhân đã bày tỏ sự cảm kích trước mối thiện cảm của nhân viên kiểm lâm bằng cách đặt tay lên đùi của anh”.

Người chụp được tấm hình này cho biết: con thú buồn vì mẹ nó đã bị những người thợ săn giết chết và nhân viên kiểm lâm trong hình đã xuất hiện kịp lúc để bày tỏ sự cảm thông của mình.

Người ta thường nói rằng một bức hình có sức mạnh hơn cả ngàn lời nói. Tấm hình trên đây quả thật có giá trị hơn cả ngàn bài học của các chuyên gia tâm lý về cuộc sống tình cảm và hiểu biết của thú vật. Chẳng ai có thể đi sâu vào “nội tâm” của con dã nhân để hiểu được nó cảm nghĩ như thế nào. Chỉ biết rằng khi nhìn vào bức hình ai cũng nhận thấy ngay rằng đây là một câu chuyện về tình thương và sự mất mát, về sự cảm thông giữa thú và người. Có biết bao nhiêu câu chuyện về những con chó ngày nào cũng đến bên mộ của chủ để bày tỏ sự thương tiếc!

Trong sở thú hay gánh xiếc, người ta có thể tập cho thú vật làm được nhiều “trò”. Chúng được huấn luyện để phản ứng như những chiếc máy. Nhưng trong tấm hình của nhân viên kiểm lâm và dã thú, người ta chỉ có thể thấy những tình cảm chân thật.

Không thiếu người xem cuộc sống như một sân khấu để diễn xuất. “Ngôn ngữ thân xác” của họ có khi không đủ sức “biểu cảm” để nói lên con người thật của họ. Các điệu bộ và cử chỉ của họ có khi không diễn tả được những suy nghĩ và cảm xúc của họ. Thời nào và ở đâu, nhứt là trong các chế độ độc tài, cũng có những giọt nước mắt cá sấu và những kẻ khóc mướn.

Văn ôn võ luyện. “Ngôn ngữ của thân xác” cũng là một “môn” để luyện. Luyện cho nhuần nhuyễn để thể hiện đúng tâm địa của mình.

Tôi thường tự nhận mình là một phật tử theo cách thế riêng của tôi. Cho nên tôi rất vùi mừng để đón nhận những lời chỉ dạy về tu tập do ông bạn hiền của tôi chuyển cho: “Bái lạy không phải chỉ là khom lưng cúi người xuống, mà là buông bỏ ngạo mạn. Niệm Phật không phải là thể hiện số lượng thanh âm, mà là thể hiện sự thanh tịnh của tâm địa. Chấp tay không phải chỉ là khép hai tay lại mà còn thể hiện sự cung kính. Thiền định không phải là ngồi lâu đến mức không dậy nổi, mà là trong tâm không bị dao động bởi bên ngoài. Vui mừng không phải ở khuôn mặt rạng rỡ mà là ở sự khoan khoái, dễ chịu trong lòng. Thanh tịnh không phải là vứt bỏ dục vọng mà là thể hiện tâm địa không mưu cầu cái lợi. Bố thí quyên tặng không phải chỉ là cho đi hết vật chất mà là chia sẻ tấm lòng yêu thương...”