Tôi học lắng nghe

Chu Thập

14.10.16

Theo dõi cuộc tranh luận lần thứ hai của hai ứng cử viên tổng thống Mỹ tối Chúa nhựt 9 tháng 10 vừa qua, tôi chỉ còn nhớ mỗi một chi tiết: bước lên diễn đàn, hai người chẳng thèm nhìn mặt  và bắt tay nhau. Có lẽ đây là lần đầu tiên trong lịch sử Hoa Kỳ, những người muốn trở thành nguyên thủ quốc gia và đại diện cho những giá trị cao quý nhứt của đệ nhứt siêu cường này như dân chủ và nhứt là văn minh, lại có một thái độ thiếu văn minh như thế. Được khai mở với một thái độ đằng đằng sát khí như thế cho nên cuộc tranh luận đã chẳng đá động gì đến quốc sách hay chính sách nào cả, mà chỉ còn là một cuộc đấu võ mồm về chuyện cá nhân của hai người. Riêng ứng cử viên Cộng Hòa Donald Trump, sau khi cuốn băng về những lời lẽ tục tĩu của ông đối với nữ giới cách đây 11 năm được tung ra, lại càng bọc lộ thái độ mà một số nhà bình luận cho là ấu trĩ. Trên tạp chí Time số ra ngày 10 tháng 10 vừa qua, nhà bỉnh bút nổi tiếng Joe Klein đã không ngần ngại gọi ông là “một ứng cử viên còn con nít” (the candidate who is still a child). Riêng tài tử Alec Balwin, trong một chương trình chọc cười trên đài CNN, được hóa trang  giống như đúc với nhà tỷ phú địa ốc, cộng với điệu bộ và giọng nói cũng gần y chang với ông, đã mang lại một trận cười nắc nẻ cho khán thính giả khi “biện minh” cho thái độ khiếm nhã của ông đối với phụ nữ: “Chuyện đã xảy ra cách đây 11 năm, lúc đó tôi chỉ là một đứa con nít 59 tuổi!”

Kể từ khi ứng cử viên Donald Trump tuyên bố ra tranh cử tổng thống, các chuyên gia tâm lý đã phải tốn khá nhiều thời giờ để phân tách và tìm hiểu về tư cách  của ông. Có lẽ  nét nổi bật trong dung mạo của nhà tỷ phú địa ốc này như được các chuyên gia tâm lý chỉ ra là: ông là một thứ “hoa thủy tiên” (Narcisse) chỉ biết say đắm dung nhan của mình được phản chiếu trong hồ nước, mà không hề quan tâm đến bất cứ một ai khác. Tựu trung đó là tâm lý của trẻ con: trẻ con luôn xem mình như trung tâm của vũ trụ và bắt mọi người phải quan tâm đến mình. Chỉ biết có mình và chỉ nghĩ đến mình cho nên trẻ con không có khả năng đối thoại và lắng nghe. Về một phương diện nào đó, trẻ con cũng là một nhà độc tài và dĩ nhiên nhà độc tài nào cũng là một thứ trẻ con.

Tôi không biết các vị lãnh đạo của Giáo hội Công giáo tại Việt Nam có cùng một ý nghĩ như tôi không khi gián tiếp kêu gọi nhà cầm quyền cộng sản lắng nghe và đối thoại. Trong một tài liệu được cho công bố mỗi năm và thường được  gọi là “thư chung” gởi cho người công giáo Việt Nam sau đại hội 13 vừa qua, các vị giám mục Việt Nam đã bày tỏ lo ngại sâu xa về hiện trạng đất nước như “đạo đức xuống cấp nghiêm trọng, tội ác gia tăng không những về số lượng mà cả về mức độ dã man, phá thai và nghiện ngập tràn lan, tệ nạn tham nhũng vốn từ lâu đã được coi là quốc nạn nhưng đến nay vẫn không hề suy giảm”. Cũng đáng lo ngại không kém, theo các giám mục Việt Nam, đó là tình trạng ngập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long, hạn hán tại các tỉnh Tây Nguyên, thảm họa môi trường biển tại các tỉnh Miền Trung...Phân tách các nguyên nhân, các nhà lãnh đạo của Giáo hội Công giáo tại Việt Nam nói đến “nền giáo dục quá chú trọng đến bằng cấp, nặng hình thức mà không quan tâm đủ đến giáo dục nhân cách và tâm hồn”. Ngoài ra “chính sách kinh tế quá đề cao lợi nhuận và hiệu năng sản xuất mà không lưu ý đến môi trường sống của người dân” cộng với “tình trạng thiếu minh bạch và yếu tố năng lực trong quản lý kinh tế và điều hành xã hội” là những nguyên nhân “tạo môi trường thuận lợi cho tham nhũng và nhiều tệ nạn khác”.

Cuối cùng nhưng có lẽ đáng lo ngại hơn cả, theo các vị giám mục Việt Nam, đó là “khuynh hướng sử dụng bạo lực dưới nhiều hình thức để giải quyết vấn đề hơn là lắng nghe và đối thoại”.

Thật ra, bức tranh u ám của hiện tình đất nước như được các nhà lãnh đạo công giáo vẽ ra, ai mà chẳng biết và biết từ khuya. Nó đã  xuất hiện ngay từ đầu khi những người cộng sản cướp chính quyền ở miền Bắc năm 1945 và miền Năm năm 1975. “Thư chung” cũng là “thư chung chung”. Mỗi năm có sao lại bổn cũ và có vẽ lại cùng một bức tranh như thế thì cũng chẳng sai tý nào. Các nhà bất đồng chính kiến đã không ngừng lên tiếng cảnh cáo về tình trạng ngày càng tụt hậu ấy. Đám đông quần chúng có xuống đường biểu tình, như đã xảy ra mới đây tại Hà Tĩnh, là  cũng chỉ để nói lên tình trạng ấy. Vậy mà những người cộng sản có chịu lắng nghe đâu. Tôi không tin rằng lời kêu gọi “lắng nghe và đối thoại” theo kiểu “nói xa nói gần” trong thư chung của các nhà lãnh đạo công giáo Việt Nam rồi ra sẽ được chính quyền cộng sản đón nhận và lắng nghe, một khi một trong những thái độ quan trọng nhứt trong cuộc sống con người là lắng nghe đã hoàn toàn bị chối bỏ.

Kinh nghiệm thường ngày luôn cho tôi thấy rằng trong cuộc sống, một trong những thái độ khôn ngoan, lành mạnh và trưởng thành, nhưng khó thực hành hơn cả hẳn là biết lắng nghe người khác.

Lắng nghe là phần quan trọng nhứt trong nghệ thuật nói chuyện. Nếu tôi có ngồi xuống nói chuyện với người nào đó trong một tiếng đồng hồ thì, để tỏ ra tôi là một người trưởng thành, ít nhứt tôi phải ngậm miệng lại và mở tai ra để lắng nghe trong nửa tiếng đồng hồ.

Nhờ lắng nghe tôi được liên kết với người khác. Ngay cả khi tôi không thể đụng chạm hay nhìn thấy người khác, tôi vẫn có thể cảm thấy gần gũi với người đó khi nghe giọng nói của họ. Lắng nghe tạo được nhịp cầu thông cảm và thắt chặt quan hệ với người khác.

Về nghệ thuật lắng nghe, Thủ tướng Anh Benjamin Disraeli (1804-1881) có nói: “Thiện ích lớn nhứt mà bạn có thể làm cho người khác không chỉ là chia sẻ sự giàu có của bạn, mà chính là giúp người đó thấy được sự giàu có của họ”. Cách tốt nhứt để hiểu người khác là lắng nghe họ. Đây là nghệ thuật mà dường như kỹ thuật ngày càng tân tiến và tinh vi đã khiến cho con người thời đại không còn muốn trau dồi nữa. Một trong những nghịch lý của thời đại là nhờ kỹ thuật tân tiến, tốc độ ngày càng gia tăng, thông tin ngày càng quá tải và thừa mứa, nhưng thời giờ con người bỏ ra để nghe và lắng nghe người khác lại càng ít hơn. Xem ra con người ngày càng đánh mất nghệ thuật lắng nghe.

Một trong những diễn giả nổi tiếng hiện nay là ông Jason Allan Scott cho rằng người nắm vững nghệ thuật lắng nghe nhứt trên thế giới hiện nay không ai khác hơn là Đức Đạt Lai Lạt Ma, nhà lãnh đạo của Phật Giáo Tây Tạng. Theo tác giả, nơi vị Phật sống này , thiền niệm và lắng nghe là một. Ngài đã đề ra một số qui tắc mà bất cứ ai muốn trau dồi nghệ thuật lắng nghe cũng đều phải tuân thủ.

Một trong những qui tắc đó là: hãy luôn đối diện với người đang nói với mình và nhìn thẳng vào đôi mắt của người đó bởi vì mắt là cửa số của tâm hồn. Nói chuyện với người nào đó trong khi họ nhìn ngang liếc dọc đi chỗ khác chẳng khác nào ngồi trên lưng ngựa và cố gắng bắn tên vào một vật đang di chuyển. Trong hầu hết mọi nền văn hóa trên thế giới, ánh mắt vẫn luôn là cửa ngõ để đi vào trái tim của người khác.

Một qui tắc khác không kém quan trọng của sự lắng nghe là đừng bao giờ ngắt lời người khác. Về điểm này, ứng cử viên Donald Trump có lẽ vì lúc nào cũng muốn áp đảo người khác cho nên trong bất cứ cuộc nói chuyện nào ông cũng luôn luôn tìm cách ngắt lời người khác. Tạp chí Time đã ghi nhận: trong cuộc tranh luận đầu tiên với bà Hillary Clinton, ông đã “cướp micro” đến 55 lần, ngắt lời đối thủ của mình đã đành, mà cũng “chận họng”  người hướng dẫn cuộc tranh luận. Lúc nào ông cũng cho rằng mình là người luôn thành công trong kinh doanh và là người duy nhứt có giải pháp tốt đẹp cho mọi vấn đề cho nên trong tranh luận, ông không muốn lắng nghe, mà chỉ muốn nói và nói về cái tôi của mình.

Giá như ông Donald Trump và những người cộng sản Việt Nam nghe được lời khuyên của Đức Đạt Lai Lạt Ma: “Khi bạn nói, bạn chỉ lập lại những gì bạn đã biết. Trái lại khi bạn lắng nghe, bạn sẽ học được một điều mới mẻ”!

Thiếu lắng nghe, sự hiểu biết của con người bị giới hạn. Tôi tin như thế mỗi khi nghĩ về cha tôi. Cha tôi không những thất học mà còn điếc lác. Do một vài năm “cầm súng đánh giặc cho Tây”, như lời ông kể, cha tôi bị nặng tai. Về sau, không biết có phải do tài năng công đức hay tiền của, cha tôi “lên chức” xã trưởng và cũng được tặng “cửu phẩm” như ai. Kể từ đó, cha tôi chết với cái tên “xã điếc”. Vì điếc cho nên lúc nào cha tôi cũng to tiếng và dĩ nhiên cũng ít chịu lắng nghe. Sau này, kể từ sau năm 1975 và nhứt là sau khi mẹ tôi qua đời, cha tôi lại càng điếc nặng hơn. Những năm cuối đời có lẽ cha tôi tự giam mình trong thế giới riêng của ông. Nhưng theo chị tôi kể lại, cứ 4 giờ sáng mỗi ngày, cha tôi lại “mở loa phóng thanh” hết công xuất qua những lời cầu kinh của ông. Cả xóm cả làng hẳn phải phiền lắm, vì ngoài các loa phóng thanh của mấy ông cộng sản được giăng mắc khắp nơi, họ còn phải bất đắc dĩ thức dậy để cầu kinh với cha tôi.

Tôi tin chắc rằng vì tuổi già và vì điếc lác mà cha tôi chẳng biết mình có làm phiền người khác không. Nhưng chắc chắn, cha tôi hoàn toàn không có “ý đồ” hay ác ý nào cả. Còn mấy ông cộng sản, khi cho gắn các loa phóng thanh khắp mọi hang cùng ngõ hẻm và mở hết công xuất, họ chỉ muốn bịt miệng người dân và làm tê liệt khả năng lắng nghe của người dân. Kinh nghiệm ở những ngày đầu khi chế độ cộng sản được áp đặt ở Miền Nam cho thấy con người mới xã hội chủ nghĩa nếu có sử dụng đôi mắt là chỉ để theo dõi và nghi kỵ nhau. Còn hai lỗ tai, nhiều người chỉ muốn bịt lại để điếc như cha tôi hầu khỏi phải nghe những lời tuyên truyền và đe dọa của chế độ. Hoặc giả có bị buộc phải vểnh tai để nghe thì có lẽ để lắng nghe nhau và cảm thông với nhau thì ít mà để hóng chuyện và đi báo cáo là điều luôn có thể xảy ra.

Sau hơn nửa thế kỷ sống dưới chế độ cộng sản, “vô cảm” là hai tiếng thường được sử dụng nhứt để nói về thái độ dửng dưng của rất nhiều người Việt Nam hiện nay trước nỗi khổ đau của người đồng loại cũng như tình trạng ngày càng tụt hậu của đất nước. Nếu phải dùng một cách nói gợi hình hơn, tôi nghĩ “mất khả năng lắng nghe” có lẽ dễ hiểu hơn. Cộng sản là người đã mất khả năng lắng nghe. Họ cũng đã làm cho khả năng ấy tê liệt nơi người dân. Tê liệt đến độ không muốn lắng nghe tiếng nói của lương tri và lẽ phải cũng như nỗi khổ đau của người đồng bào ruột thịt của mình.

Thật ra, dù sống trong xã hội nào, một trong những nguy cơ lớn nhứt trong cuộc sống chính là đánh mất khả năng lắng nghe. Tôi tin rằng tôi chỉ có thể trưởng thành hơn và các quan hệ của tôi với người khác sẽ tốt đẹp hơn, thân tâm của tôi cũng nhờ đó mà an bình hơn hơn nếu tôi biết trau dồi khả năng biết lắng nghe.