Mùa Xuân Đầu Tiên

Chu Thập

Xuân 2015

Mỗi dạo cuối năm, tôi thường ngồi xuống tính sổ...đời. Chưa một lần kinh doanh, lại thuộc loại trùm sò có hạng, cho nên tôi thấy “nợ tốt”, “nợ xấu” đều không có trong tự điển của tôi. Ngay cả cái thẻ tín dụng (credit card), từ nhiều năm nay, tôi cũng không còn biết mặt mũi nó ra sao, chớ đừng nói tới chuyện đụng đâu “cà” đó. Thành ra, về chuyện tiền bạc, tôi thấy mình chẳng cần phải bù đầu nhức óc hay động não cho mệt.

Không bận tâm về tiền bạc, của cải vật chất, nhưng tôi thấy mình không thể ăn ngon ngủ yên vì nợ ân tình. Thêm một ngày sống là thêm một nợ ân tình. Tuổi đời càng nhiều, nợ ân tình càng chồng chất. Sau khi đã kết toán, chiết tính và nhìn lại “cân bằng chi thu”, tôi không thể không tự hỏi: cái vốn hạnh phúc của mình hiện đang ở mức nào?

Mỗi lần nghĩ đến cái “vốn” hạnh phúc, tôi không thể không liên tưởng đến vương quốc Bhutan nằm ở giữa Ấn Độ và Trung Quốc. Trong khi sức mạnh kinh tế của một quốc gia thường được lượng giá dựa trên tổng sản lượng quốc gia, thì tại đây một vị quốc vương đã đưa ra ý niệm “tổng sản lượng hạnh phúc”. Bhutan hẳn không phải là một quốc gia không màng đến tổng sản lượng kinh tế. Nhờ một trong những tài nguyên chính là thủy điện, tổng sản lượng quốc gia của nước này cũng gia tăng nhanh không kém những nước có nền kinh tế đang đi lên khác. Nhưng sở dĩ quốc gia này đặt ý niệm “tổng sản lượng hạnh phúc” lên trên tổng sản lượng quốc gia là bởi vì người dân ở đây biết xem trọng những giá trị tinh thần. Họ không chạy theo những tiện nghi mới, nhứt là trong lãnh vực truyền thông xã hội. Thiên nhiên ở đây lại được tôn trọng và bảo tồn tối đa. Nằm trên dãy Hi Mã Lạp Sơn và với 60 phần trăm diện tích đất nước là những nơi hoang dã chưa có người đặt chân đến, Bhutan hẳn phải có nhiều cảnh thơ mộng khiến cho người dân luôn cảm thấy thoải mái, thư giãn. Theo một cuộc khảo sát, có đến 2 phần 3 người dân Bhutan ngủ đủ 8 tiếng đồng hồ mỗi đêm. Ngủ nghỉ đầy đủ cho nên người Bhutan cảm thấy khỏe khoắn và hạnh phúc là chuyện đương nhiên. Nhưng theo tôi nghĩ, một trong những yếu tố góp phần gia tăng “tổng sản lượng hạnh phúc” của đất nước Bhutan chính là ảnh hưởng của Phật Giáo. Vốn chấp nhận Phật Giáo như quốc giáo, người dân Bhutan luôn biết sống tiết chế và từ bi. Luật nhân quả, cốt lõi của Phật Giáo, luôn thúc đẩy con người sống nhân ái, vị tha và làm việc thiện cho người khác.

Từ quốc gia Nam Á này, tôi đi lần xuống tới Việt Nam, quốc gia duy nhứt trên thế giới đưa hai chữ “hạnh phúc” vào trong tên gọi của đất nước. “Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam  Độc lập -Tự do - Hạnh phúc” này có mang lại “hạnh phúc” đích thực cho người dân hay không thì đã rõ. Nhưng tôi không hề ngạc nhiên tại sao hiện nay người Việt Nam tự nhận là những người hạnh phúc nhứt nhì thế giới. Theo một cuộc khảo sát do một Trung tâm nghiên cứu của Mỹ có tên là “Pew Research Center” tiến hành từ ngày 17 tháng 3 đến ngày 5 tháng 6 vừa qua, người Việt Nam được cho là những người lạc quan và tự nhận là hạnh phúc nhứt thế giới. Theo tôi, lý do thật đơn giản: cả đất nước tự xưng là “hạnh phúc” này chẳng khác nào một thứ nhà tù vĩ đại; có được ra khỏi nhà tù nhỏ là chỉ để bị giam vào trong nhà tù lớn. Những người đang ở trong nhà tù lớn hẳn phải cảm thấy hạnh phúc hơn những người đang bị nhốt trong nhà tù nhỏ. Nhưng cái nồi áp xuất cao có lẽ là hình ảnh chính xác hơn để nói về đất nước tự xưng là “hạnh phúc” này. Bị đè ở tận đáy nồi, nay được ngoi lên trên mặt để thở, dù phải đạp lên đầu lên cổ người khác, ai mà chẳng cảm thấy được thoải mái và hạnh phúc hơn. Mấy chục năm bị kìm kẹp, nay được một chút tự do để “làm ăn”, để đi đây đi đó, để mở miệng nói lên đôi điều mà trước kia mình phải giữ riêng trong lòng, người Việt Nam nào mà chẳng cảm thấy “hạnh phúc” hơn.

Niềm hạnh phúc hiện nay của người Việt xã hội chủ nghĩa giúp tôi xác tín rằng hạnh phúc chỉ là một ý niệm tương đối. Theo ý nghĩa ấy, có thể hiện nay tôi hạnh phúc hơn trước kia hay ngược lại. Và cũng theo ý nghĩa ấy, tôi hạnh phúc là bởi thấy mình được “hơn” người khác. Tôi cảm thấy hạnh phúc vì được sinh ra trong một đất nước giàu mạnh hơn người khác, không có chiến tranh lại không bị cai trị bởi một chế độ độc tài như người khác. Tôi cảm thấy hạnh phúc vì giàu có hơn người khác, vì có ngôi nhà đẹp hơn người khác, vì có chiếc xe đắt tiền hơn người khác, vì có vợ đẹp con khôn hơn người khác, vì có thân hình tráng kiện hay bốc lửa hơn người khác, vì có học vị và địa vị cao hơn người khác...Cứ có dịp so sánh và thấy mình hơn người khác là tôi thấy hạnh phúc. Ngay cả một thứ sinh hoạt giải trí rất lành mạnh là câu cá cũng khiến cho tôi cảm thấy hạnh phúc hơn mỗi khi tôi kéo được nhiều cá hơn người khác. Nói cho cùng, tôi cảm thấy hạnh phúc chỉ vì cảm thấy “hơn” người ở bất cứ một khía cạnh nào đó. Đây là thứ hạnh phúc mà tôi thường cảm nhận được mỗi khi nhìn ngang liếc dọc. Nhìn lên thì chẳng bằng ai, nhưng nhìn xuống thì hơn cả khối người. Đó là thứ hạnh phúc của “thằng chột được làm vua giữa xứ mù”. Đây có thể là quan niệm rất thịnh hành của con người thời đại. Xem ra càng văn minh tiến bộ, con người càng ganh đua và loại trừ người khác. “Nổi tiếng”, tức được nhiều người biết đến, là tên gọi khác của một thứ hạnh phúc khiến cho nhiều người cứ phải miệt mài chạy đua để được hơn người. Nhưng đó cũng là thứ hạnh phúc khiến cho con người thời đại bị căng thẳng, trầm cảm đến độ có khi  phải đi tìm cái chết.

Đây có thể là thứ hạnh phúc mà mỗi lần tính sổ đời vào dịp cuối năm, tôi thấy mình cũng đã từng chạy theo đến bở hơi tai. Nhưng càng chạy theo thì “hạnh phúc vì hơn người” chẳng khác nào một cái bóng luôn vượt khỏi tầm tay của tôi. Nhìn lại một năm săn đuổi thứ hạnh phúc ấy, tôi mới thấy mình trắng tay và dại khờ.

Bí quyết để được hạnh phúc, như các “đạo sĩ” trong tâm lý học chỉ ra, thường lại rất đơn giản. Một số “đạo sĩ” mách bảo tôi rằng chỉ cần “cố gắng” tưởng nghĩ mình đang hạnh phúc, thì dù có thua kém người khác bao nhiêu, tôi cũng có thể thực sự cảm thấy hạnh phúc. Đây là kết quả của những cuộc nghiên cứu được phổ biến mới đây trên báo “The Journal of Positive Psychology” (Tập san Tâm lý Tích cực).

Giáo sư Yuna L. Ferguson thuộc trường Knox College và giáo sư Kennon M.Sheldon thuộc trường đại học Missouri, Hoa Kỳ, đã thực hiện hai cuộc thí nghiệm mà kết quả đã khẳng định lời khuyên trên đây. Trong cuộc thí nghiệm đầu tiên, người ta mời 167 sinh viên lắng nghe ca khúc có tựa đề “Rodeo” của nhạc sĩ Aaron Copland. Đây là một ca khúc có lời lẽ kêu gọi sống “hạnh phúc”. Sau đó các sinh viên được chia thành 2 nhóm: một nhóm được hướng dẫn để cố gắng cảm thấy thực sự hạnh phúc hơn; nhóm khác được yêu cầu tránh bất cứ cố gắng nào để thư giãn, nhưng ngược lại chỉ ngồi thụ động để lắng nghe những phản ứng tự nhiên của mình.

Các nhà nghiên cứu đã khám phá ra rằng nhóm sinh viên được chỉ dẫn phải cố gắng cảm thấy như mình thực sự đang hạnh phúc, cảm thấy hưng phấn hơn sau khi lắng nghe bản nhạc. Theo các nhà nghiên cứu, điều này chứng tỏ rằng hạnh phúc nằm trong trái tim của mỗi người. Để được hạnh phúc, con người phải cố gắng cảm nhận mình đang thực sự hạnh phúc.

Cuộc nghiên cứu thứ hai của hai giáo sư Ferguson và Sheldon được thực hiện với sự tham gia của 68 sinh viên và kéo dài trong 2 tuần lễ. Cũng giống như trong cuộc nghiên cứu thứ nhứt, các sinh viên cũng được chia thành hai nhóm: một nhóm được khuyến khích cố gắng cảm thấy mình đang hạnh phúc, một nhóm chỉ ngồi nghe nhạc một cách thụ động. Cuộc thí nghiệm cũng mang đến một kết quả tương tự: những người cố gắng tập trung vào việc cảm thấy hạnh phúc đều tỏ ra hưng phấn hơn những người khác.

Hai cuộc thí nghiệm trên đây làm cho tôi nhớ lại bài ca sinh hoạt của các hội đoàn thiếu nhi khi tôi còn nhỏ. Bài ca đơn sơ không ngừng nhắc nhở trẻ con: “Con chim vàng bay trên cành, đời mà vui sướng là do chúng ta”. Bí quyết của hạnh phúc thật đơn giản: một đầu óc tích cực, một trái tim vui tươi lúc nào cũng mang lại hạnh phúc cho con người.

Mới đây, giáo sư Antony Grant, giám đốc trung tâm “Coaching Psychology” (tâm lý hướng dẫn) thuộc trường đại học Sydney, cũng đã tìm hiểu điều gì mang lại hạnh phúc cho con người trong loạt chương trình có tựa đề “Making Australia Happy” (Làm cho Úc Đại Lợi được hạnh phúc) được chiếu trên đài ABC. Những nhà làm phim đưa 8 người vào một khu phố trong nội thành Sydney. Tại đây, trong 8 ngày liền, họ được hướng dẫn thực hành điều được gọi là “tâm lý tích cực”. Chẳng hạn, họ được yêu cầu làm một số việc như: viết tiểu sử để được đọc trong đám tang của chính mình, bày tỏ lòng biết ơn với những người đã giúp đỡ mình và chữa trị những vết thương bằng cách viết thư nói lên quyết tâm tha thứ với những người đã từng làm cho mình bị tổn thương. Họ cũng được hướng dẫn ăn uống một cách lành mạnh.

Những nhà nghiên cứu đã đo não bộ của những người tham gia cuộc nghiên cứu và những thay đổi sinh lý của họ. Kết quả cho thấy các sinh hoạt trong 8 ngày đã ảnh hưởng tích cực đến não bộ và hoạt động của các kích thích tố.

Giáo sư Grant giải thích rằng một khi con người tập suy nghĩ một cách tích cực và xây dựng, các kỹ năng của họ được phát triển.

Bà Dianne Vella-Brodrick, giáo sư phụ khảo tại Trung tâm “Positive Psychology” thuộc trường đại học Melbourne, cũng đồng một quan điểm như thế. Theo bà, thay vì tập trung vào những triệu chứng, rủi ro, yếu đuối và những điều đáng tiếc, hãy nhấn mạnh đến sức mạnh,  tiềm năng, các giá trị và những niềm hy vọng mang lại ý nghĩa cho cuộc sống con người.

Với phương pháp “tự kỷ ám thị” trên đây, giáo sư Grant khuyên nên làm điều mà tôi vẫn làm vào dịp cuối năm: đó là nhìn lại một năm qua và lượng giá cuộc sống của mình. Tôi có thực sự hạnh phúc không và tôi cần phải làm gì để thực sự cảm nhận được hạnh phúc?

Kế đó, ông khuyến khích gia tăng tinh thần trách nhiệm cá nhân. Không gì dễ cho bằng đổ lỗi cho người khác và xã hội về những khó khăn và tâm trạng không hạnh phúc của mình. Trái với thái độ ấy, hãy nhìn nhận những thiếu sót và khuyết điểm của mình và cố gắng thay đổi những điều đó.

Cuối cùng, theo giáo sư Grant, cần phải vạch ra những mục tiêu rõ ràng và phù hợp với những giá trị mà mình hằng trân quý và đeo đuổi những mục tiêu ấy bằng những bước nhỏ. Những bước nhỏ cụ thể mà giáo sư Grant gợi ý là: hãy làm những việc nhỏ cho người khác mà không mong được đền đáp như bày tỏ lòng biết ơn, nhường đường cho người khác khi lái xe, tỏ ra lịch sự và biết ơn với những người phục vụ trong các tiệm ăn...

Lần mò theo dấu chân của các “đạo sĩ” của tâm lý học để đi tìm một bí quyết đơn giản về hạnh phúc, tôi nhận thấy cái cốt lõi của bí quyết ấy vẫn là tấm lòng vị tha. Nghịch lý lớn nhứt của hạnh phúc vẫn là: càng đi tìm kiếm bản thân, con người càng đánh mất chính mình; trái lại, càng vì người khác mà quên mình, con người sẽ tìm gặp bản thân và niềm hạnh phúc đích thực.

Vị tha, nghĩa là luôn biết tưởng nghĩ đến người khác và đặt quyền lợi của người khác lên trên quyền lợi của mình, chính là bí quyết và bước quyết liệt đầu tiên trong việc đi tìm kiếm hạnh phúc. Tôi tin chắc rằng tất cả những ai biết sống vị tha đều cảm nhận được thế nào là hạnh phúc thực sự.

Tôi đã đọc được bí quyết trên đây qua câu chuyện của một người Hong Kong rất tích cực trong cuộc tranh đấu cho tự do và dân chủ vừa qua. Bên cạnh các lãnh tụ sinh viên, thế giới cũng nghe nói đến tên tuổi của ông Benny Tsang, 42 tuổi, một trong những người lãnh đạo phong trào “Chiếm Trung Tâm” ở Hong Kong. Nhà thiết kế nội thất giàu có này cũng là một người làm từ thiện nổi tiếng. Kể từ năm 2011, ông đã tổ chức rất nhiều đợt đi thăm và tặng quà cho người nghèo, người già neo đơn và người vô gia cư tại cựu thuốc địa Anh này. Điều nổi bật trong phong cách làm từ thiện của ông là không bao giờ sử dụng những từ như “làm phước, từ thiện” và nhứt là “bố thí”. Theo ông, những thuật ngữ “nhà đạo” này có thể tạo ra hố ngăn cách giữa người với người và gợi lên sự phân chia giai cấp. Ông giải thích: “Chúng tôi có những “người bạn” và chúng tôi đi thăm họ. Chỉ  đơn giản thế thôi”.

Theo đề nghị của ông, những ai muốn gia nhập tổ chức của ông để đi mua sắm quà cáp cho những “người bạn” nói trên nên tránh các siêu thị lớn, mà hãy vào các tiệm tạp hóa hoặc sạp tiểu thương, bởi vì đây là những cơ sở buôn bán thường bị bắt chẹt nhứt. Nhưng quan trọng hơn, khi vào các sạp tiểu thương này, nên tránh kỳ kèo trả giá, mà hãy tận dụng cơ hội để hỏi thăm, trò chuyện với các chủ nhân. Đây cũng là thái độ phải có đối với những “người bạn” nghèo.

Theo nhận xét của ông Tsang, xã hội ngày nay ngày càng xem trọng đồng tiền và coi thường các giá trị nhân bản. Chính vì thế mà con người thời đại ngày càng tỏ ra vô cảm. Họ chỉ biết chà đạp lên nhau để sống. Ông thú nhận rằng mình cũng đã từng sống vô cảm như thế.

Theo kinh nghiệm được ông kể lại, cách đây 4 năm, nhân sinh nhựt của ông, vợ chồng ông đi xem xi nê. Vào đến trung tâm thành phố, ông thấy hàng ngàn sinh viên đang biểu tình. Họ biểu tình để phản đối dự án xây đường cao tốc từ Quảng Châu đến Hong Kong. Mặc dù ngốn đến 65 tỷ tiền thuế của người dân Hong Kong, nhưng dự án này không mang lại lợi ích nào cho người dân ở đây, mà chỉ giúp người dân đại lục sang Hong Kong dễ dàng hơn mà thôi.

Nhìn thấy hàng ngàn người trẻ tham gia biểu tình trong trật tự và thinh lặng, cứ mỗi 26 bước lại quỳ rạp xuống theo kiểu “tam bộ nhứt bái” (cứ ba bước bái một cái), ông đã vỡ òa xúc động. Ông tự hỏi: “Tại sao còn trẻ mà họ đã biết suy nghĩ một cách sâu sắc như thế?”  Kể từ hôm đó, tỷ phú Benny Tsang đã hoàn toàn thay đổi cách sống của mình. Ông nghĩ đến mọi người xung quanh nhiều hơn cũng như quan tâm đến các vấn đề xã hội nhiều hơn. Và đây chính là động lực thúc đẩy ông lăn xả vào công cuộc từ thiện.

Tỷ phú đã từng là một người “vô cảm” nói một câu đáng suy nghĩ: “Thời buổi này, suy nghĩ như tôi là thiểu số. Nhưng bản thân tôi, tôi yêu thích những gì tôi đang làm và cuộc sống của tôi hiện giờ rất đẹp”.

Sống “cuộc sống đẹp” và có ý nghĩa như ông Tsang hiện nay chắc chắn phải là bí quyết mang lại hạnh phúc cho ông.

Ở cuối năm, khi ngồi xuống lượng giá cái “vốn” hạnh phúc của mình, tôi cũng nghe văng vẳng bên tai ca khúc “Mùa xuân đầu tiên” của cố nhạc sĩ Văn Cao mà cụ Trần Đĩnh có nhắc đến trong hồi ký Đèn Cù. Ca khúc này đã được nhạc sĩ Văn Cao sáng tác vào một ngày giáp Tết Bính Thìn (1976), tức một năm sau điều được gọi là “thống nhất đất nước”. Nhưng chỉ vì có những câu như: “Từ đây người biết quê người, từ đây người biết thương người, từ đây người biết yêu người”, mà ca khúc đã bị những kẻ xem “quê hương và dân tộc” như kẻ thù để đày đọa và chém giết trong suốt mấy chục năm chiến tranh, đã bị dìm mãi cho đến đầu thập niên 1990.

Tôi đọc được ý nghĩ thâm sâu của cố nhạc sĩ Văn Cao: chỉ có Mùa Xuân thật sự khi con người biết yêu thương nhau. Phải chăng niềm hạnh phúc và khang an mà người người chúc nhau mỗi độ Xuân về không gắn liền với tấm lòng vị tha, yêu người?