Triết lý tri kỷ

Chu Văn

Gần đây không hiểu sao tôi lại cảm thấy sợ người đồng hương. Sống xa cộng đồng người Việt, tôi cũng thèm gặp gỡ bạn bè và người thân. Gặp nhau để thăm hỏi, hàn huyên, chia sẻ, nhưng thế sự nóng bỏng lúc nào cũng dẫn đến hai đề tài “nhạy cảm” là đại dịch Covid-19 và nạn kỳ thị chủng tộc. “Nhạy cảm” là bởi vì thế nào cũng chạm đến nhà lãnh đạo quyền thế và nổi tiếng nhứt thế giới hiện nay là Tổng thống Mỹ Donald Trump. Cứ đụng đến ông là người đồng hương của tôi gân cổ cãi cho đến cùng. Theo cuộc thăm dò bỏ túi của tôi, cứ 10 người Việt tỵ nạn ở Úc mà tôi có dịp trao đổi, thì có đến 8, 9  người ủng hộ Tổng thống Trump hết mình. Luận cứ chung mà người đồng hương của tôi đưa ra để bênh vực, bảo vệ và ngay cả sống chết cho Tổng thống Trump là: ông là nhà lãnh đạo duy nhứt trên thế giới dám “đánh” Trung Cộng và chỉ có một mình ông mới có thể đánh gục Trung Cộng và như vậy chế độ cộng sản ở Việt Nam mới sụp đổ. Thòng theo luận cứ ấy là một bản án rất rạch ròi: đã chống cộng mà chống Trump thì chỉ có việt cộng nằm vùng!

Về phần những người đồng đạo công giáo của tôi, lời biện hộ dành cho Tổng thống Trump  thường xoay quanh tam đoạn luận: phá thai và đồng tính luyến ái là tội ác, tổng thống Trump chống lại hai tội ác này, vậy phải ủng hộ ông. Trong cuộc tranh luận, thỉnh thoảng tôi có trích dẫn nhận định của Đức Đạt Lai Lạt Ma là người đã khẳng định rằng Tổng thống Trump là người “không có một nguyên tắc đạo đức nào cả”. Tôi cũng không quên lập lại lời của Đức Giáo Hoàng Phan Xi Cô khi ngài nói về chủ trương xây tường biên giới của Tổng thống Trump: “Một người chỉ nghĩ đến việc xây tường, dù ở bất cứ nơi nào, chớ không phải xây cầu, không phải là tín hữu Kitô” (1). Những lời như thế của các nhà lãnh đạo tinh thần xem ra chẳng có giá trị nào đối với nhiều người đồng đạo công giáo của tôi ở Úc. Sự ủng hộ cuồng nhiệt của họ dành cho tổng thống thứ 45 của Mỹ được xây dựng trên một niềm tin không thể lay chuyển là: ông là người được Thiên Chúa tuyển chọn và sai đến cho nên dù ông có vô đạo đến đâu vẫn được Ngài che chở, phù hộ!

Xa lắc xa lơ tận “Miệt Dưới” mà người đồng hương của tôi còn say mê tổng thống Trump như thế thì huống gì ngay trên đất Mỹ. Theo dõi phản ứng của nhiều người Việt ở Mỹ mỗi khi có một tin bất lợi cho Tổng thống Trump, tôi thấy khiếp quá! Trên một số báo mạng Việt ngữ như CaliToday và Người Việt...những người ủng hộ ông buông ra những lời bình luận mà tôi không dám đọc chớ đừng nói tới chuyện chép lại nguyên văn ở đây. Chưa bao giờ ngôn ngữ Việt Nam lại rơi vào tình trạng hạ cấp, đê tiện và bẩn thỉu đến thế!

Suy nghĩ về hiện tượng đa số người Việt tỵ nạn ủng hộ Tổng thống Trump đến mức cuồng nhiệt như thế tôi thường liên tưởng đến câu châm ngôn tiếng Pháp học được thời Trung Học: “Hãy nói cho tôi biết bạn thường chơi với ai, tôi sẽ nói cho bạn biết bạn là ai” (Dis-moi qui tu hantes, je te dirai qui tu es). Ngưu tầm ngưu, mã tầm mã. Ai mà chả muốn làm bạn với những người có cùng  suy nghĩ, quan điểm, niềm tin, sở thích...giống mình. Châm ngôn này lại càng có giá trị hơn trong quan hệ vợ chồng. Vợ chồng là bạn đời của nhau. Không phải chỉ có hợp nhãn mà còn phải hợp nhau trong rất nhiều phương diện mới có thể ăn đời ở kiếp với nhau. Cho tới nay tôi vẫn cứ thắc mắc không hiểu sao cặp vợ chồng Mỹ Conway vẫn còn có thể sống với nhau. Là cố vấn của Tổng thống Trump, bà vợ Kellyanne Conway bênh vực ông chủ của mình cho tới cùng, ngay cả sẵn sàng bóp méo sự thật, trong khi đó ông chồng George Conway thì lại là người kịch liệt công kích Tổng thống Trump. Tôi vẫn không hiểu họ chia sẻ cho nhau điều gì trên bàn ăn, trong phòng ngủ và nhứt là dạy dỗ con cái họ như thế nào.

“Hãy nói cho tôi biết bạn thường chơi với ai, tôi sẽ nói cho bạn biết bạn là ai”. Châm ngôn này cũng đúng trong việc chọn mặt gởi vàng. Tôi ủng hộ một nhà lãnh đạo vì tôi nhìn thấy trong ông hay bà những giá trị mà tôi trân quý. Tôi chạy theo một nhà lãnh đạo vì nơi ông hay bà tôi thấy phản ảnh những điều tôi đang ôm ấp trong lòng mà không dám nói ra hay không làm được. Tôi thích giải quyết vấn đề bằng bạo lực cho nên tôi chọn những nhà lãnh đạo có chủ trương cai trị bằng bàn tay sắt. Tôi có óc kỳ thị đối với một số cộng đồng thiểu số cho nên tôi bỏ phiếu cho nhà lãnh đạo nào có chủ trương như tôi...Hay biết đâu vì sống theo nguyên tắc “cứu cánh biện minh cho phương tiện” cho nên tôi cũng sống chết cho nhà lãnh đạo nào biết gian dối, lưu manh, miễn là đạt được mục đích mà tôi cũng đang hướng tới. 

Với tôi, nhà lãnh đạo nào, nhứt là lãnh đạo quốc gia, cũng phải là một tấm gương cho tôi noi theo, bởi lẽ nhà lãnh đạo được coi là người đại diện cho những giá trị cao quý nhứt của một quốc gia. Là tấm gương để tôi noi theo, nhà lãnh đạo cũng là “tấm gương” để tôi soi mình. Xét cho cùng, trong một nhà lãnh đạo mà tôi ủng hộ và nhứt là tôn thờ, tôi cũng nhận ra chính mình. Tôi ủng hộ nhà lãnh đạo nào thì tôi là người như thế hay muốn được như thế. Hitler không phải tự nhiên trở thành một nhà độc tài khát máu. Ông cũng chẳng có ba đầu sáu tay để có thể tàn sát 6 triệu người Do Thái. Ông đã được người dân Đức bỏ phiếu bầu lên. Chủ trương thù hận đối với người Do Thái của ông đã âm ỉ ngay trong lòng nhiều người dân Đức. Nhiều người Đức đã nhận diện được chính mình trong con người của Hitler. Họ “biết mình” xuyên qua tấm gương soi là Hitler.

Tôi thường đo lường chiều sâu của tình bạn qua hai chữ “tri kỷ”. Trong cuộc sống, chẳng có gì quý giá bằng có được một người bạn tâm giao “biết mình”, hiểu mình. Dĩ nhiên, cần được người khác “biết mình” là một nhu cầu quan trọng. Nhưng tự mình “tri kỷ”, tự mình biết mình có lẽ còn quan trọng hơn. Và nhà lãnh đạo nào, dù là chính trị hay tinh thần, cũng đều là tấm gương soi để tôi nhận ra chính mình.

Tôi vẫn nhớ mãi lần đi thăm một người bạn thời tỵ nạn hiện đang sống ở Mỹ. Với bằng cấp và công việc ông đang làm, tôi xếp ông vào hạng trí thức trong xã hội. Ông có một cô con gái rượu vừa mới tốt nghiệp đại học. Bầu khí gia đình, nhứt là trên bàn ăn, lúc nào cũng nóng lên vì cuộc tranh luận chính trị: bạn tôi ủng hộ Tổng thống Trump hết mình, nhưng cô con gái thì lại chê bai ông Trump thậm tệ. Lẽ ra tôi nên đứng ở thế trung lập để làm trọng tài, nhưng không hiểu sao một hôm tôi lại đứng về phía cô con gái và đưa ra một số nhận định về tư cách của Tổng thống Trump. Thế là ông bạn tôi lại cho nổ tung một trái bom tấn: “Bộ anh tưởng người Mỹ chúng tôi “ngu” cả sao khi ủng hộ Tổng thống Trump”. Tôi chỉ biết đáp trả bằng sự thinh lặng, để mặc cho hai cha con họ tiếp tục cuộc đấu khẩu. Tự nhiên tôi lại nghe văng vẳng bên tai câu nói của cụ Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu: “Cũng bởi thằng dân ngu quá lợn, cho nên quân nó dễ làm quan”.

Trong các thứ hiểu biết, biết mình là thứ biết quan trọng nhứt và trong các thứ ngu, có lẽ ngu nhứt là không biết mình ngu hay ảo tưởng về mình. Câu chuyện “Triết lý Tri kỷ” của thi hào Mỹ gốc Liban Kahlil Gibran (1883-1931) gợi lên cho tôi ý nghĩ ấy. Sau khi đọc bài đối thoại về thuyết “tri kỷ” của nhà hiền triết Hy Lạp Socrates, một thanh niên nọ mới thấy cần phải đi sâu vào tận đáy lòng để biết mình. Đứng trước tấm gương, anh nhìn thẳng vào con người xấu xí của mình, suy nghĩ về hình thù cái đầu, khuôn mặt và tứ chi của thân thể anh. Điều lạ lùng là bất kỳ nét xấu xí nào trong người của anh cũng đều có sự tương đồng nơi các bậc vĩ nhân trong nhân loại. Người anh lùn, nhiều bậc vĩ nhân cũng lùn. Trán anh thấp, nhiều bậc vĩ nhân cũng có trán thấp. Mũi anh dài và gãy, nhiều bậc vĩ nhân cũng có cái mũi như thế. Mắt anh sâu,  nhiều bậc vĩ nhân cũng có mắt sâu vậy. Môi anh dày có khác chi nhiều bậc vĩ nhân. Hai cái tai dài của anh, tuy trông hợp với đầu của một con thú, lại cũng giống như tai của biết bao nhiêu bậc vĩ nhân. Má anh lõm ư? Nhiều bậc vĩ nhân cũng thế thôi. Cằm anh lẹm thì đã sao? Nhiều bậc vĩ nhân cũng thế thôi.

Đó là xét về thể lý. Còn nói về một số thói quen, người thanh niên tự nhận xét: đôi khi anh để bốn năm ngày không rửa tay chân mặt mày. Anh bảo có khác gì Beethoven đâu. Anh cũng thích nghe lỏm chuyện ngồi lê đôi mách của các bà các cô. Mà đã sao? Một số bậc vĩ nhân cũng thế thôi. Nói gì đến tật tham ăn, anh đâu có thua gì nhiều bậc vĩ nhân!

Suy nghĩ một lúc, người thanh niên “đưa những đầu ngón tay nhơ bẩn sờ lên trán rồi tiếp tục nói: “Đây chính là ta. Đây là con người thật của ta! Ta có tất cả những đức tính của các bậc vĩ nhân từ đầu lịch sử tới bây giờ. Một thanh niên như ta có những đức tính ấy, cốt để hoàn thành những công việc lớn”.

Thi sĩ Kahlil Gibran kết thúc bài thơ ngụ ngôn như sau: “Sau đó, hắn để nguyên bộ đồ hôi hám ngả lưng trên mặt giường nhơ bẩn rồi ngủ thiếp đi ngay, tiếng ngáy vang động khắp bầu trời mưa”(2).

Tôi không biết tổng thống thứ 45 của Mỹ có biết bài thơ này không. Nhưng xem chừng nơi người thanh niên trong bài thơ tôi lại thấy phảng phất vài nét nơi tổng thống Trump khi ông tuyên bố mình là một “thiên tài ổn định”, là người thông minh nhứt, là người cái gì cũng nhứt hết...Nhìn qua tấm gương lãnh tụ này, biết đâu những người ủng hộ và sùng bái ông lại chẳng nhận ra bản thân họ.

Người thanh niên trong bài thơ của thi sĩ Kahlil Gibran khi đọc thuyết tri kỷ của Socrates có lẽ quên mất rằng chính nhà hiền triết này cũng đã từng nói: “Tôi biết rằng tôi chẳng biết gì”. Phải chăng ông chẳng muốn nói rằng cái biết thực sự là biết mình ngu.

Sống suýt soát cùng một thời kỳ với Socrates, một nhà hiền triết của Á Châu là Lão Tử dường như cũng muốn dạy cùng một điều khi ông nói: “Quân tử thịnh đức dung mạo như ngu”: bậc quân tử có đức hạnh thường khiêm cung như kẻ ngu đần.

 

Chu Văn, 22/6/20

 

 

1.https://edition.cnn.com/2016/02/18/politics/pope-francis-trump-christian-wall/index.html

2.https://www.wattpad.com/527995933-l%E1%BB%9Di-thi%C3%AAng-kahlii-gibran-tri%E1%BA%BFt-l%C3%BD-tri-k%E1%BB%B7