Liberia: từ cầu thủ đến nguyên thủ!

19.01.08

Mới đây, tại lễ trao Giải Quả Cầu Vàng (Golden Globe Awards), bài diễn văn của  người phụ nữ Mỹ gốc Phi Châu được mệnh danh là nữ hoàng của hội thoại là bà Oprah Winfrey đã gây ấn tượng mạnh đến độ nhiều người hy vọng và tin tưởng rằng bà sẽ ra tranh cử tổng thống Mỹ vào năm 2020 và chắc chắn bà sẽ đắc cử. Sau chiến thắng của người chưa từng có một kinh nghiệm chính trị như tỷ phú địa ốc Donald Trump, nhiều người, không riêng tại Hoa Kỳ, mà trên khắp thế giới, đặt nhiều tin tưởng nơi những nhân rất nổi tiếng, nhất là trong giới điện ảnh và thể thao. Thật ra, trước ông Trump, tại một số quốc gia, người dân cũng đã lấy sự nổi tiếng làm tiêu chuẩn để chọn mặt gởi vàng. Cuối thập niên 1990, tại Phi Luật Tân, một tài tử điện ảnh nổi tiếng là ông Joseph Estrada đã đắc cử tổng thống bằng một chiến thắng áp đảo. Cùng với ông, rất nhiều nhân vật nổi tiếng trên màn ảnh, trên võ đài và ngay cả trên sân thể thao cũng được bầu vào các chức vụ công quyền. Đó cũng là trường hợp đã xảy ra tại Pakistan: một danh thủ Cricket là ông Imran Khan đã trở thành một chính trị gia được rất nhiều người dân nước này tin tưởng. Tại nước láng giềng khổng lồ của Pakistan là Ấn Độ, hàng chục diễn viên Bollywood cũng đã được bầu làm dân biểu trong Quốc hội Liên bang.

Như Scott Gilmore đã nhận định trong bài “What are the odds of Oprah Winfrey becoming U.S president” (x. http://dcvonline.net/2018/01/09/xac-suat-oprah-winfrey-tro-thanh-tong-thong-my-la-bao-nhieu/), “trong tất cả những trường hợp trên đây, người ta không bỏ phiếu cho những người nổi tiếng vì họ nghĩ rằng hát hay diễn giỏi sẽ hữu ích trong vai trò lãnh đạo. Quyết định của họ có ý nghĩa nhiều hơn. Người dân, vì đã quá thất vọng với đám chính khách, muốn có một thiên thần giáng thế, một nhà vô địch mà họ tin cậy, để thay họ lãnh đạo. Và, mặc dù không thật rõ ràng, yếu tố thiết yếu của một người nổi tiếng chính là lòng tin” của người dân.

Đây chính là điều vừa mới xảy ra tại Cộng hòa Liberia bên Phi Châu hồi cuối năm vừa qua. Thượng nghị sĩ George Weah, một cựu tuyển thủ túc cầu thế giới 51 tuổi, đã đắc cử tổng thống của Liberia. Là một thiếu niên chưa học xong trung học, lớn lên trong khu ổ chuột ở Thủ đô Monrovia, ông Weah đã là nhân viên cho tổng đài của một công ty điện địa phương trước khi trở thành một tuyển thủ quốc gia và sau đó được tuyển vào Liên đoàn Đệ nhất Túc Cầu ở Âu Châu. Năm 1995, ông đã từng được Tổng cục Túc cầu Thế giới FIFA bầu chọn làm “Cầu thủ của Năm” và được trao tặng Giải Quả bóng Vàng (Ballon d’ Or). Đó là chưa kể những danh hiệu và giải thưởng mà lục địa Phi Châu đã trao tặng cho ông.

Nổi tiếng với những thành tích thể thao ấy, ông Weah đã được dân chúng tín nhiệm trao cho một trong những công việc khó khăn nhất trên hành tinh hiện nay, đó là lãnh đạo một quốc gia bị tàn phá vì cuộc nội chiến, dịch bệnh Ebola và là nước mà thu nhập trung bình của người dân còn thấp nơi giá của một chiếc Iphone cũ!

Theo Tác giả Scott Gilmore, sở dĩ người dân Liberia đã chọn một người “thất học” như ông Weah để giải quyết những vấn đề khó khăn và phức tạp của đất nước là vì họ chán ngấy tầng lớp chính khách, những người chẳng làm được trò trống gì trong những năm vừa qua. Ngay cả Tổng thống Ellen Johnson Sirleaf, người phụ nữ Phi Châu đã từng được trao tặng Giải Nobel Hòa Bình, cũng đã làm cho người dân Liberia thất vọng não nề. Người phụ nữ Phi Châu đầu tiên được bầu làm nguyên thủ quốc gia này không phải là một chính trị gia “tồi”, mà trái lại là một người được đánh giá là khá thành công trong việc quản lý và cai trị. Tuy nhiên, có lẽ vì quên mất những đòi hỏi của giải Nobel Hòa Bình và lóa mắt trước quyền lực và đồng tiền, bà chỉ biết quyền lợi của con cái và gia đình cũng như sa lầy trong tham nhũng. Bà đã khiến cho người dân Liberia hoàn toàn mất tin tưởng nơi các chính trị gia.

Liberia được xem là nước Cộng Hòa lâu đời nhất tại lục địa Phi Châu. Với diện tích 43.000 cây số vuông và dân số khoảng 4 triệu rưỡi người, Liberia nằm ở miền Tây duyên hải Phi Châu, phía tây giáp giới với Sierra Leonoe, phía bắc giáp giới với Guinea và phía đông giáp giới với Bờ Biển Ngà.

Giữa năm 1461 và cuối Thế kỷ 17, các lái buôn Bồ Đào Nha, Hòa Lan và Anh đã đặt chân đến vùng đất này. Riêng người Bồ Đào Nha đặt tên cho vùng đất mới này là Costa da Pimenta (Bờ Biển Hạt Tiêu. Vào thời điểm này, tại Hoa Kỳ đang có phong trào tìm chỗ tái định cư những người da đen được sinh ra trong tự do và những người da đen đã được trả tự do nhưng vẫn còn bị kỳ thị và bị chối bỏ những quyền cơ bản nhất của con người. Hầu hết những người da trắng và một nhóm nhỏ những người da đen có tinh thần dân tộc đều nghĩ rằng người da đen sẽ có nhiều cơ hội tốt đẹp hơn nếu được định cư tại một nơi khác ngoài Hoa Kỳ. Với mục đích này một nhóm chính trị gia hàng đầu và các chủ nô lệ đã thành lập Hội Thực Dân Mỹ. Khi hội này mở rộng, hầu hết những người ủng hộ việc bãi bỏ chế độ nô lệ cũng gia nhập vào hội này. Các chủ nô lệ ở miền Nam Hoa Kỳ xem đây là cơ hội để loài trừ một thứ “của nợ” mà họ cho là có thể đe dọa sự ổn định của những xã hội có chủ trương chiếm giữ nô lệ. Tương kế tựu kế, những nhà tranh đấu cho việc bãi bỏ chế độ nô lệ cũng ủng hộ giải pháp tìm kiếm một nơi tại định cư cho những người nô lệ vừa được giải phóng.

Năm 1822, với kế hoạch tống khứ các cựu nô lệ ra khỏi Hoa Kỳ, Hội Thực Dân Mỹ đã bắt đầu đưa người da đen sang “Bờ Biển Hạt Tiêu” để thành lập một cộng đồng những người nô lệ vừa được trả tự do. Tính đến năm 1867, đã có khoảng 13.000 người đa den được đưa đến vùng đất mới. Những người Mỹ gốc Phi Châu này và hậu duệ của họ tự nhận là những người Mỹ Tự Do (Americo-Liberians). Nhiều người, vì đã hấp thụ nền văn hóa Mỹ, đã không chịu trà trộn với người thổ dân của Bờ Biển Hạt Tiêu. Họ tiếp tục bảo tồn truyền thống văn hóa Mỹ cùng với tôn giáo và những khái niệm về nền cộng hòa và Kitô Giáo, nhất là Tin Lành. Vì thiếu hiểu biết cũng như không muốn hòa nhập vào văn hóa của người dân bản địa cho nên những người Mỹ Tự Do này đã bị đặt vào thế xung đột với họ, đôi khi dẫn đến những cuộc đối đầu bạo động. Trước kia họ bị người Mỹ da trắng kỳ thị như thế nào thì nay họ cũng đối xử như thế với các bộ lạc bản địa. Là những người có học vấn cao so với người dân bản địa, những người Mỹ Tự Do muốn thành lập một quốc gia theo mẫu Tây Phương và cũng buộc người dân bản địa tuân thủ luật pháp do họ đặt ra. Họ cũng quảng bá Kitô Giáo và thành lập trường học để giáo dục người dân bản địa.

Ngày 26 tháng Bảy năm 1847, những người Mỹ Tự Do đã công bố một bản Tuyên ngôn Độc lập cùng với một Hiến pháp mới. Dựa trên những nguyên tắc chính trị vốn là nền tảng của Hiến Pháp Hoa Kỳ, những người Mỹ Tự Do đã tuyên bố thành lập Cộng Hòa Liberia. Vương quốc Anh là quốc gia đầu tiên đã nhìn nhận nền độc lập của Liberia. Dĩ nhiên giới lãnh đạo của quốc gia mới này gồm hầu hết người Mỹ Tự Do. Năm 1877, Đảng True Whig Party ra đời. Gồm hầu hết người Mỹ Tự Do, đảng này được xem là lực lượng chính trị mạnh nhất cai trị Liberia. Cương lĩnh của đảng này là một bản sao chép của những lực lượng chính trị của các thực dân Âu Châu tại các nước Phi Châu. Dù vậy, Liberia vẫn còn là một quốc gia non yếu cho nên đành chịu áp lực của Anh và Pháp để nhường một số lãnh thổ cho hai nước này.

Mãi cho đến giữa Thế kỷ 20, nhờ viện trợ của Hoa Kỳ, Liberia mới dần dần hiện đại hóa đất nước. Trong thời Đệ nhị Thế chiến, Hoa Kỳ đã giúp cải thiện các hạ tầng cơ sở của Liberia để yểm trợ cho quân đội của mình tại Phi châu và Âu Châu để chống lại Đức Quốc Xã. Hoa Kỳ đã cho xây dựng Hải cảng Monrovia và Phi trường Quốc tế Roberts.

Sau chiến tranh, tổng thống Liberia, ông William Tubman đã kêu gọi các nước đầu tư vào Liberia. Nhờ vậy, trong suốt thập niên 1950, Liberia đã trở thành quốc gia có tỷ lệ gia tăng kinh tế đứng thứ nhì thế giới. Liberia cũng bắt đầu đóng một vai trò tích cực hơn trên chính trường thế giới. Nước này là thành viên sáng lập Liên Hiệp Quốc hồi năm 1945, đồng thời cũng đã mạnh mẽ lên tiếng tố cáo chế độ kỳ thị chủng tộc tại Nam Phi. Liberia cũng đã nắm giữ một vai trò quan trọng trong việc cổ võ cuộc tranh đấu giành độc lập của các nước Phi Châu khỏi các cường quốc thực dân Âu Châu, đồng thời giúp tài trợ cho Tổ Chức Phi Châu Thống Nhất.

Tuy nhiên, sự ổn định của nền cộng hòa lâu đời nhất tại Phi Châu này không được kéo dài. Tháng Tư năm 1980, một lãnh tụ của Bộ lạc Krahn, ông Samuel Doe đã lãnh đạo một cuộc đảo chính: Tổng thống William Tolbert bị sát hại, phần lớn thành phần nội các của chính phủ, nhất là các đảng viên của Đảng True Whig Party bị xử tử. Các lãnh tụ của cuộc đảo chính đã thành lập Hội đồng Nhân dân Cứu quốc để cai trị đất nước. Năm 1986, Liberia cho công bố một bản Hiến pháp mới và ông Doe được bầu làm tổng thống trong một cuộc bầu cử bị thế giới lên án vì đầy gian lận. Nhiều cuộc đảo chính đã diễn ra, nhưng đều thất bại. Chính phủ của Tổng thống Doe gia tăng các cuộc đàn áp.

Tháng Mười Hai năm 1989, Mặt trận Quốc gia Ái quốc Liberia, do một lãnh tụ phiến quân là ông Charles Taylor lãnh đạo, với sự yểm trợ của một số nước láng giềng như Burkina Faso và Bờ Biển Ngà, đã nổi lên chống lại Chính phủ Doe. Đây là cuộc nội chiến đầu tiên tại Liberia. Tháng Chín năm 1990, các lực lượng trung thành với Chính phủ Doe chỉ còn kiểm soát được một vùng nhỏ bên ngoài Thủ đô Monrovia. Tổng thống Doe đã bị các lực lượng phiến quân bắt giữ và xử tử. Nhưng sau đó các lực lượng phiến quân lại chia năm xẻ bảy và kình chống nhau. Cộng đồng kinh tế các quốc gia miền Tây Phi Châu đã đưa quân đội  vào Liberia để giải quyết cuộc xung đột. Từ năm 1989 đến năm 1996, Liberia đã phải trải qua những cuộc nội chiến tàn khốc nhất. Đã có trên 200.000 người bị thiệt mạng và hàng triệu người phải đi lánh nạn hoặc chạy qua các nước láng giềng. Mãi đến năm 1995, các phe lâm chiếm mới đạt được một thỏa hiệp dẫn đến cuộc bầu cử để đưa ông Taylor lên làm tổng thống. Dưới sự lãnh đạo của ông Taylor, Liberia bị thế giới xem như một quốc gia nghèo nàn lạc hậu nhất thế giới. Ông này chỉ từ chức hồi năm 2003. Bà Ellen Johnson Sirleaf, một kinh tế gia tốt nghiệp từ Đại học Harvard được bầu làm tổng thống. Liền sau khi tuyên thệ nhậm chức, bà đã yêu cầu cho dẫn độ ông Taylor từ Nigeria về nước và chuyển ông đến tòa án quốc tế The Hague để chịu xét xử về nhiều tội ác.

Dưới thời của bà Sirleaf, Liberia trải qua một giai đoạn tương đối ổn định về nhiều mặt. Nhưng do tham nhũng cũng như nhiều tệ đoan khác của chính phủ, dân chúng Liberia đã mất niềm tin nơi các chính trị gia. Liệu một cựu tuyển thủ túc cầu quốc tế như ông Weah có đáp ứng được những mong đợi của người dân Liberia không?