Xã hội chủ nghĩa không còn là một từ “bẩn” tại Hoa Kỳ

Edward Castleton

                                                                                   Chu Văn chuyển ngữ

Trong cuộc tranh luận giữa các ứng cử viên thuộc Đảng Dân Chủ tối Thứ Tư (19/2/2020) vừa qua tại  Las Vegas, Bernie Sanders đã  được hỏi về một cuộc thăm dò dư luận theo đó hai phần ba cử tri “sẽ không cảm thấy thoải mái với một ứng cử viên tổng thống theo xã hội chủ nghĩa”. Thượng nghị sĩ này đã trả lời: “Trong nhiều phương diện, ngày nay chúng ta đang là một xã hội xã hội chủ nghĩa. Khi Donald Trump kiếm được 800 triệu Mỹ kim từ việc trốn thuế và phụ cấp để xây những chung cư sang trọng, đó là xã hội chủ nghĩa cho người giàu. Chúng ta cần phải phụ cấp cho các công nhân của Walmart hiện đang sống nhờ Trợ cấp Y tế (Medicaid) và tem phiếu thực phẩm (food stamps), bởi vì những gia đình giàu có nhất tại Mỹ đang trả cho công nhân của họ đồng lương chết đói. Đó là xã hội chủ nghĩa cho người giàu. Tôi tin ở xã hội chủ nghĩa Dân Chủ cho công nhân”.

Sự say mê đối với xã hội chủ nghĩa trong Đảng Dân Chủ Mỹ bắt nguồn từ đâu? Điều gì đã thay đổi và liệu các cử tri khác có thể được thuyết phục rằng họ cũng sẽ được hưởng lợi không?

Bill Gates nghĩ rằng sự say mê đối với Thượng nghị sĩ Bernie Sanders thuộc Đảng Dân Chủ hay dân biểu Alexandria Ocasio-Cortez không nên làm cho giới doanh nghiệp giàu có phải lo lắng, bởi vì “xã hội chủ nghĩa” của họ chỉ cho thấy rằng một số người Mỹ muốn tăng thuế nhưng không hề muốn hủy bỏ chủ nghĩa tư bản. Trong một cuộc phỏng vấn trên Đài CNBC hôm mùng Sáu  tháng Năm 2019 vừa qua, ông Gates nói rằng ngay cả ông, dù là người giàu thứ nhì tại Hoa Kỳ, cũng ủng hộ một chính sách thuế thu nhập cấp tiến hơn cũng như gia tăng thuế đánh trên tài sản được thừa hưởng (Đây là loại thuế đã được tổng thống Trump giảm xuống gần như số không).

Warren Buffett, người giàu thứ ba tại Mỹ, đã không ngừng chỉ trích sự bất công trong hệ thống thuế khóa của Mỹ. Theo hệ thống này, ông tương đối đóng thuế ít hơn người giúp việc nhà hay người trực điện thoại cho ông. Chuyện người giàu bị lương tâm cắn rứt có thể không phải là điều mới mẻ. Nhưng tâm trạng vừa lo âu vừa muốn làm từ thiện của những người “siêu” giàu tại Mỹ khác với mối quan tâm về thần học của những người La Mã giàu có vào thời thánh Augustinô (354-430). Những người này được thu hút bởi cuộc sống mai hậu do  Kitô Giáo hứa hẹn và hy vọng nhờ sự hoán cải có thể bảo vệ được linh hồn của mình trong một tương lai bên kia thế giới này.

Tuy nhiên những lời tuyên bố mới đây của ông Gates và những người khác không những bộc bạch thiện chí của họ mà còn cho thấy một bối cảnh chính trị cấp tiến hơn. Sanders, Ocasio-Cortez và các đồng minh của họ, những người tự xưng là “xã hội chủ nghĩa dân chủ”, không hề đòi hỏi phải quốc hữu hóa những lãnh vực chính của nền kinh tế Mỹ. Sở dĩ chiến dịch của ông Sanders trong các cuộc bầu cử sơ bộ hồi năm 2016 được nhiều người ủng hộ là bởi vì ông đã chỉ trích tiền học phí quá cao trong các đại học Mỹ cũng như những tốn phí ngút ngàn của việc chăm sóc y tế. Nếu học phí là nguyên nhân tạo ra nỗi lo lắng cho giới trung lưu thì phí tổn y tế ảnh hưởng đến mọi người trừ người giàu có.

Những vấn đề trên đây không hề bắt nguồn từ xã hội chủ nghĩa của thời xa xưa, vốn gắn liền với giới công nhân lắp ráp trong các kỹ nghệ giây chuyền. Một cách nào đó, xã hội chủ nghĩa đã thay đổi trong kỷ nguyên được đánh dấu bằng cuộc khủng hoảng môi sinh do con người tạo ra. Những người tranh đấu đang tập họp xung quanh ông Sanders không hề say mê hình ảnh của ống khói của các nhà máy. Họ cũng chẳng giới hạn những nguyện vọng của họ vào việc làm toàn phần hay sự độc lập về năng lượng mà việc xẻ đá lấy dầu (fracking) hay mở lại các mỏ than có thể mang lại. Đây là điều mà ông Trump và những đồng minh bảo hộ mậu dịch của ông, những người rất muốn mang về Mỹ mọi hệ thống sản xuất giây chuyền, hứa hẹn.

Đó đây bên trong Đảng Dân Chủ, người ta có thể nghe vọng lại những đòi hỏi của xã hội chủ nghĩa trước kia. Chẳng hạn những lời tuyên bố của Thượng nghị sĩ Elizabeth Warren. Bà này đề nghị nên cho công nhân được đại diện trong ban lãnh đạo của các công ty lớn. Ngay cả những ứng cử viên ôn hòa hơn trong các cuộc bầu cử sơ bộ năm 2020 như ông Pete Buttigieg, cũng đã nhìn nhận rằng sự say mê hiện nay của nhiều người đối với “xã hội chủ nghĩa” bắt nguồn từ sự kiện “chủ nghĩa tư bản đã làm cho nhiều người thất vọng”. Đây là lý do giải thích tại sao các cử tri Dân Chủ có một cái nhìn tích cực về xã hội chủ nghĩa hơn là tư bản chủ nghĩa (có tới 57 phần trăm cử tri dân chủ ủng hộ xã hội chủ nghĩa). Mặc dù đa số cử tri Mỹ (57 phần trăm) chọn tư bản chủ nghĩa, nhưng sự hấp dẫn của chủ nghĩa này hiện đang suy giảm. Lâu nay các nhà khoa học xã hội và các sử gia vẫn cho rằng sở dĩ chính trường Mỹ có một sắc thái đặc biệt là bởi vì vắng bóng xã hội chủ nghĩa.

Qua các tác phẩm vốn đã từng được đưa vào chương trình học của môn chính trị học ở cấp đại học, Seymour Martin Lipset (1922-2006) đã tìm cách giải thích tại sao những ý tưởng xã hội chủ nghĩa đã đi vào chính trị trên khắp Âu Châu mà không hề có tại Hoa Kỳ. Theo ông, sở dĩ như thế là do bản chất của hệ thống chính trị Mỹ (sự thống trị của 2 Đảng chính, những cuộc bầu cử chỉ có một vòng (first past the post), cử tri đoàn có giá trị hơn lá phiếu phổ thông). Cũng theo tác giả Lipset, sở dĩ ở Mỹ không có xã hội chủ nghĩa là vì tính không đồng chủng của giai cấp công nhân, vốn không ngừng đổi mới theo từng đợt di dân. Tác giả cũng cho rằng sở dĩ xã hội chủ nghĩa không có mặt tại Hoa Kỳ là vì sự vắng bóng của một liên minh bền vững giữa các đảng chính trị và các nghiệp đoàn. Cuối cùng, theo tác giả, về mặt văn hóa, người  Mỹ gắn bó với những giá trị cá nhân, tức những giá trị không hợp với những ý tưởng và cương lĩnh xã hội chủ nghĩa.

Tác giả Lipset đã chịu ảnh hưởng của một cuộc nghiên cứu của triết gia Max Weber và một nhà xã hội học đương thời của ông là ông Werner Sombart. Tác phẩm có tựa đề “Tại sao không có xã hội chủ nghĩa tại Hoa Kỳ?” (Why is there no socialism in the United States) đã được xuất bản năm 1906. Sombart là người rất tinh thông về các tác phẩm viết về kinh tế của Karl Marx và đồng thời rất có thiện cảm với Đảng Dân Chủ Xã Hội Đức. Ông nghiên cứu về những hình thức khác nhau của tính hiện đại trong các xã hội tư bản. Sombart kết luận rằng ngay cả khi tư bản chủ nghĩa đạt đến cao trào trong xã hội Mỹ đi nữa, xã hội này cũng khác biệt với những xã hội Âu Châu cùng thời kỳ, bởi vì nó thù nghịch với xã hội chủ nghĩa. Và sở dĩ xã hội Mỹ thù nghịch xã hội chủ nghĩa là vì giai cấp công nhân của nó thích được “trưởng giả hóa”.  Theo tác giả Sombart, giới công nhân Mỹ không chống lại tư bản chủ nghĩa hay chính phủ của họ và sẵn sàng thích nghi với một hệ thống chính trị vốn ưu đãi sự thống trị của lưỡng đảng, mặc dù rõ ràng hệ thống này đã không thể hiện quyền lợi của giai cấp họ. Công nhân Mỹ giàu có hơn công nhân Âu Châu và có thể thăng tiến hơn nhờ cật lực làm việc.

Trong đoạn nổi tiếng nhất của ông, tác giả Sombart viết: “Nhờ tình trạng kinh tế được cải thiện và mức sống gia tăng, người lao động trung bình có cơ hội trải qua những cơn cám dỗ của sự đồi bại từ chủ nghĩa duy vật. Chính vì vậy mà họ thấy cần phải học để yêu thích hệ thống kinh tế vốn đã nhào nặn nên số phận của họ. Họ phải học cách dần dần thích nghi não trạng của mình với cơ chế đặc thù của một nền kinh tế tư bản và cuối cùng cũng đành phải đầu hàng trước tác động không thể cưỡng chế được do  sự thay đổi nhanh chóng và sức mạnh ngày càng gia tăng của thời kỳ lạ lùng này. Được luồng khí ái quốc tác động, người lao động cảm thấy hãnh diện vì Hoa Kỳ đã lãnh đạo tất cả mọi quốc gia khác trên con đường tiến bộ; não trạng duy doanh nghiệp được hình thành và biến họ thành một doanh gia cần kiệm, biết tính toán và chẳng màng đến những lý tưởng như ta đang thấy hiện nay. Tất cả những ảo tưởng của Xã hội Chủ nghĩa chỉ là con số không so với thịt bò bít tếch và chiếc bánh táo”.

Tác giả Sombart cũng chỉ ra khả năng di động về mặt địa lý tại Hoa Kỳ vốn không hề có tại Âu Châu. Một biên giới mở cửa hứa hẹn đất đai trù phú và rẻ mạt, đã mang lại cho những ai bất mãn vì cuộc sống khó khăn trong các thành phố kỹ nghệ niềm hy vọng có thể đạt được “Giấc Mơ Mỹ” là có cuộc sống tự trị nhờ sở hữu được đất đai ở thôn quê.

Theo Sombart, người công nhân Mỹ, chính vì khao khát rời bỏ giai cấp của họ cho nên không thể hiểu rằng phúc lợi cá nhân được cải thiện và hành động tập thể là hai điều có thể hòa hợp với nhau. Những người kế vị tác giả Sombart như Lipset chẳng hạn, đã nhấn mạnh đến vai trò của di dân khiến cho việc thành lập một giai cấp công nhân trở thành khó khăn. Các công nhân đến Mỹ từ nước ngoài vào đầu Thế kỷ 20 vẫn xem tình trạng của họ như tạm bợ. Mục tiêu của họ là kiếm được thật nhiều tiền để có thể trở về quê quán của mình. Cũng trong thời kỳ đó, di dân cũng khiến cho bất cứ một liên minh nào giữa các công nhân có tay nghề (thường là những người sinh trưởng tại Mỹ) và những công nhân không có tay nghề (thường là những người đến từ nước ngoài) trở nên khó khăn. Các công nhân đến từ nước ngoài là những người có óc thực tiễn hơn đối với thị trường lao động và cũng ít đòi hỏi hơn về những điều kiện làm việc. Các công nhân đến từ nước ngoài có khuynh hướng muốn hòa nhập vào các cộng đồng sắc tộc của họ tại các thành phố hơn là quan tâm đến quy chế lao động của họ. Thành ra rất khó thuyết phục họ về vấn đề giai cấp.

Tác giả Sombart cũng ghi nhận sự hội nhập dân sự tương đối cao tại Mỹ. Có thể đây là lý do giải thích tại sao ở Mỹ không hề có ý thức về giai cấp công nhân, bởi vì không như ở Âu Châu, kể từ năm 1792, tại Mỹ nam cử tri da trắng đã dần dần hội nhập vào đời sống chính trị trước khi điều đó được ghi khắc trong hiến pháp năm 1856. Tác giả Louis Hartz, một chuyên gia về chính trị hậu chiến, cho rằng sở dĩ người Mỹ ít có ý thức về giai cấp công nhân là bởi vì tại Mỹ không hề có chế độ phong kiến, không có  giới tiểu thương và tiểu công nghệ cũng như không có bất kỳ một cuộc cách mạng nào do giới trưởng giả lãnh đạo để lật đổ cấp lãnh đạo bảo thủ của một xã hội truyền thống. Một người đương thời của tác giả Hartz là ông Richard Hofstadter, khẳng định rằng thay vì chạy theo các ý thức hệ, Hoa Kỳ đã có một ý thức hệ riêng cho mình.

Tuy nhiên, giữa thời kỳ tác giả Sombart cho xuất bản cuộc nghiên cứu của ông và năm Đệ nhất Thế chiến kết thúc,  Hoa Kỳ đã từng có một  đảng xã hội vững mạnh dưới sự lãnh đạo của ông Eugene Victor Debs. Năm 1910, Hoa Kỳ đã có nhiều viên chức theo xã hội chủ nghĩa không kém gì việc Vương quốc Anh thống nhất đã bầu chọn các đảng viên của Đảng Lao Động. Năm 1912, các đảng viên xã hội đã nắm giữ quyền hành tại nhiều thị trấn, nhất là tại một số tiểu bang như Wisconsin, Michigan, New York và California. Ông Debs đã chiếm được 6 phần trăm phiếu phổ thông trong cuộc bầu cử tổng thống và Đảng của ông đã đạt được nhiều kết quả ngoạn mục không những tại các tiểu bang như Wisconsin và New York, mà còn cả tại những tiểu bang thôn quê ở miền Nam như Oklahoma, Arkansas, Texas và Louisiana.

Tuy nhiên những chiến thắng trên đây đã không kéo dài. Sau khi Hoa Kỳ tham chiến, ông Debs và nhiều lãnh tụ xã hội khác là những người đã chống lại sự can thiệp của Mỹ, đã bị giam tù. Cuộc Cách Mạng Nga đã tạo ra nhiều căng thẳng về ý thức hệ trong nội bộ của một Đảng vốn đã yếu kém vì sự đàn áp của chính phủ, bởi vì thứ xã hội chủ nghĩa của  phần lớn đảng viên xã hội Mỹ được cảm ứng từ Tin Mừng của Kitô Giáo và Phong trào Bình dân chống lại độc quyền hơn là từ các tác phẩm của Marx và Lenin.

Nhiều quan sát viên tin rằng  ông Bernie Sanders đã thành công trong các cuộc bầu cử sơ bộ hồi năm 2016 và hiện đang tiếp tục thu hút nhiều người là bởi chiến dịch của ông đã được khuấy  động từ bên trong một đảng đã vững mạnh, với hy vọng có thể thay đổi định hướng chính trị của đảng. Ứng cử viên độc lập Ralph Nader và ứng cử viên xã hội Debs đã  không thành công trong việc xâm nhập vào cơ chế chính trị. Nhưng sở dĩ ông Sanders thành công là bởi vì thời kỳ thăng tiến xã hội kéo dài trong 40 năm qua đã chấm dứt. Đây là thời kỳ mà tác giả Sombart tin rằng đã khiến cho người Mỹ thù ghét xã hội chủ nghĩa. Thuốc chủng chống xã hội chủ nghĩa của việc “trưởng giả hóa” không còn tác động như cách đây  một thế hệ.

Tác giả Lipset tưởng tượng rằng tính “dị thường” của Hoa Kỳ sẽ biến mất với việc các đảng tả phái của Âu Châu chuyển sang hữu phái. Xuyên qua việc tư hữu hóa và các cuộc cải cách để tự do hóa thị trường, các đảng tả phái của Âu Châu cũng sẽ giống như Đảng Dân Chủ của cựu tổng thống Bill Clinton. Ông Lipset đã không bao giờ tưởng tượng được rằng một ngày nào đó các thế hệ trẻ hơn sẽ tự xem mình như những người theo xã hội chủ nghĩa hoặc những người tranh đấu cho Đảng Dân Chủ chạy theo ông Sanders bởi vì họ cảm thấy bị bỏ rơi bởi một Đảng dưới thời ông Barack Obama sau cuộc khủng hoảng tài chính hồi năm 2008, đã thực hiện một cuộc chuyển giao tài sản cho người giàu chưa từng có trong lịch sử Mỹ.

Những người theo xã hội chủ nghĩa hiện nay ở Mỹ thường tìm cách xác định lại giai cấp công nhân không dựa trên mối tương quan với kỹ nghệ và sản xuất cho bằng với kỹ thuật và lãnh vực dịch vụ, bất kể màu da của người lãnh lương. Họ tự cho là đại diện cho các giáo viên, y tá, người quét dọn hay nhân viên trong các tiệm ăn: tất cả đều (là giai cấp công nhân) có cùng một quy chế riêng biệt như những người theo xã hội chủ nghĩa trước kia đã dành cho các nam công nhân da trắng trong các hầm mỏ, xưởng thợ và nhà máy sắt.

Hiện tại, hầu hết những người tranh đấu thuộc cánh tả trong Đảng Dân Chủ đều là giới trẻ thuộc giai cấp trung lưu. Họ đang lo lắng cho sự xuống cấp xã hội của họ. Liệu khuynh hướng chính trị cực đoan của họ có thu hút được những nhóm kinh tế-xã hội khác không? Đây là những nhóm đã từng chạy theo các chính trị gia như ông Debs, nhưng nay lại bị lung lay bởi chính sách mỵ dân của ông Trump. Liệu những người theo xã hội chủ nghĩa hiện nay có thể thu hút được những người Mỹ không sống trong cùng một khu phố, thị trấn, liên bang hay vùng miền như họ không?

(Theo Edward Castleton, “Socialism no longer a dirty word in America”,  Le Monder Diplomatique 21/02/2020.

Edward Castleton là một sử gia và đồng tác giả của cuốn sách “Quand les socialistes inventaint l’ avenir 1825-1860” (khi những người theo xã hội chủ nghĩa phát minh ra tương lai)